Χαμένοι στον κόσμο των καθημερινών «δεδομένων» μας

Από τη στιγμή που ανοίγουμε τα μάτια μας κάθε πρωί, ακόμα κι αν δεν το συνειδητοποιούμε, την πρώτη «καλημέρα» δεν τη λέμε στους δικούς μας ανθρώπους αλλά στα μικρά δεδομένα (small data). Τα δεδομένα, δηλαδή, που συγκεντρώνονται από ηλεκτρονικές συσκευές κι αφορούν τους χρήστες τους και τις συμπεριφορές τους. Αν και από πίσω τους κρύβουν δαιδαλώδεις λειτουργίες αλγορίθμων για τη συλλογή τους, παρουσιάζονται σε τέτοια μορφή και όγκο ώστε να είναι προσιτά, άκρως πληροφοριακά και αξιοποιήσιμα από όλους. Ο ήχος του ξυπνητηριού που ρυθμίστηκε ανάλογα με το πρόγραμμά μας, οι ειδοποιήσεις που έρχονται στο κινητό μας τηλέφωνο από τα social media, τα δεκάδες μέιλ που πρέπει διαρκώς να ξεσκαρτάρουμε, πόσα βήματα πρέπει να κάνουμε για να μείνουμε σε φόρμα και πόσες θερμίδες να κάψουμε, οι ενημερώσεις για τις καιρικές συνθήκες και την κίνηση στους δρόμους, μέχρι και η επιλογή τού τι έχουμε να φάμε για πρωινό (αν το ψυγείο είναι κι αυτό «έξυπνο»), συχνά βασίζονται σε μικρές αλλά κρίσιμες πληροφορίες που συλλέγονται κι αξιοποιούνται από διάφορες πηγές.

Κατά κάποιο τρόπο, όλο αυτό θα μπορούσε να είναι μια ευλογία. Μπορούμε να βελτιώσουμε την υγεία μας βλέποντας ότι δεν κοιμόμαστε πολλές ώρες ή ότι τα επίπεδα του άγχους μας εκτοξεύονται ανά διαστήματα. Ισως και να γίνουμε πιο αποτελεσματικοί στη δουλειά μας, συνειδητοποιώντας ότι χαζεύουμε περισσότερο απ’ όσο νομίζαμε στο Instagram. Με τα δεδομένα αυτά να κρύβονται στα χέρια μας, θεωρητικά είμαστε σε θέση να βελτιστοποιήσουμε το σύνολο της καθημερινής μας δραστηριότητας και ύπαρξης γενικότερα. Αλλά αυτή η μέτρηση έχει και κάποιες σκοτεινές πλευρές, τις οποίες συχνά αγνοούμε. Ξεχνάμε ότι αυτά που παρακολουθούμε καθορίζουν κάθε φορά το πού εστιάζουμε και τι παρακινούμαστε να αλλάξουμε.

«Ενσωματωμένοι» στον κόσμο του Διαδικτύου

«Μιλάμε πολύ αυτές τις μέρες για τα μεγάλα δεδομένα, αυτές τις συσσωρευμένες αποθήκες ψηφιοποιημένων πληροφοριών που, τροφοδοτώντας τις μηχανές αναζήτησης και συστάσεων, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και, τώρα, τα μοντέλα τεχνητής νοημοσύνης, διέπουν τόσο μεγάλο μέρος της ζωής μας σήμερα. Αλλά δεν δίνουμε μεγάλη σημασία σε αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε μικρά δεδομένα – όλα αυτά τα φευγαλέα, διακριτά κομμάτια πληροφοριών που μας περιτριγυρίζουν σαν τις σκνίπες σε ένα υγρό καλοκαιρινό βράδυ. Μετρήσεις και ενδείξεις. Προβλέψεις και εκτιμήσεις. Γεγονότα και στατιστικές. Ωστόσο, είναι τα μικρά δεδομένα, τουλάχιστον όσο και τα μεγάλα, που διαμορφώνουν την αίσθηση που έχουμε για τον εαυτό μας και τον κόσμο γύρω μας καθώς κάνουμε κλικ και κύλιση μέσα στις μέρες μας. Οι εφαρμογές μας μάς έχουν στρατολογήσει όλους στην απόκρυφη αδελφότητα του διαχειριστή logistics και του μηχανικού ελέγχου διαδικασιών, του μετεωρολόγου και του τεχνικού εργαστηρίου, και αυτό που παρακολουθούμε και μετράμε, με τόσο εξαιρετική λεπτομέρεια, είναι η ίδια μας η ύπαρξη. “Το λογισμικό τρώει τον κόσμο”, δήλωσε ο venture capitalist Μαρκ Αντερσεν σε ένα διάσημο άρθρο του στη “Wall Street Journal” πριν από μία δεκαετία. Τρώει και εμάς», γράφει ο Νίκολας Καρ, συγγραφέας του βιβλίου «The Shallows: What the Internet Is Doing to Our Brains» στη σελίδα The Hedgehog Review.

Η γέφυρα που συνδέει τον άνθρωπο με τον κόσμο των μικρών δεδομένων δεν είναι άλλη από το Διαδίκτυο. Σε συνδυασμό με τα έξυπνα κινητά, παίζει καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία τους μέσω εφαρμογών, αισθητήρων και συνεχούς συνδεσιμότητας, προσφέροντας τελικά εξατομικευμένες εμπειρίες αλλά εγείροντας και ζητήματα ιδιωτικότητας. «Χάρη στο πανταχού παρόν smartphone, είναι πάντα εκεί. Το Δίκτυο είναι λιγότερο εργαλείο παρά κατοικία, λιγότερο συσκευή παρά περιβάλλον. Δεν το χρησιμοποιούμε μόνο για να κάνουμε πράγματα. Είμαστε ενσωματωμένοι σε αυτό ως συστατικά. Είμαστε κόμβοι, που συνεχώς λαμβάνουν και μεταδίδουν σήματα. Το ήθος του συστήματος είναι αυτό της τεκμηρίωσης και της αναπαράστασης. Είμαστε όλοι από κοινού εμπλεκόμενοι στην παραγωγή ενός ομοιώματος του κόσμου, ενός “κόσμου – καθρέφτη”, για να δανειστώ έναν όρο από τον επιστήμονα υπολογιστών Ντέιβιντ Γκέλερντερ, που δημιουργείται καθαρά από πληροφορίες, και σε αυτό το ομοίωμα έχουμε εγκατασταθεί», υπογραμμίζει ο συγγραφέας που ήταν φιναλίστ για το βραβείο Πούλιτζερ.

Χάνοντας τον ορισμό μας ως ατόμων

Η διάδοση της χρήσης των μικρών δεδομένων επέβαλε κατά κάποιο τρόπο και την προσωπική ποσοτικοποίηση. Πλέον οι άνθρωποι δεν παρουσιάζονται ως αυτόνομες οντότητες αλλά ως ποσότητες. «Καθώς βασιζόμαστε στα δεδομένα για να προσανατολιστούμε και να ασκήσουμε τη δράση μας, χάνουμε τον ορισμό μας ως άτομα. Ο εαυτός μας, πάντα θολός, διαλύεται στην αφαίρεση. Αρχίζουμε να υπάρχουμε συμβολικά, ένα μοτίβο πληροφοριών μέσα σε ένα ευρύτερο μοτίβο πληροφοριών. Το νιώθουμε αυτό πιο έντονα όταν διαμορφώνουμε μια ταυτότητα ώστε να ταιριάζει στις παραμέτρους των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Ο,τι κάνουμε σε πλατφόρμες όπως το Facebook, το Instagram και το X καταγράφεται, και τα δεδομένα που προκύπτουν είναι συχνά άμεσα ορατά σε εμάς (και σε άλλους) με τη μορφή αριθμών likes και προβολών, αριθμών φίλων και ακολούθων, βαθμολογιών σχολίων και retweets και άλλων ποσοτικών μετρήσεων δραστηριότητας και επιρροής. Ακόμα και ο αριθμός των δευτερολέπτων που μεσολαβούν μεταξύ μιας ανάρτησης και μιας απάντησης φορτώνεται με νόημα. Η κοινωνική θέση και ο προσωπικός χαρακτήρας παίρνουν αριθμητικές μορφές και, όπως και άλλες μετρήσεις, απαιτούν παρακολούθηση, διαχείριση και βελτιστοποίηση. Ακριβώς όπως οι σημερινοί πιλότοι αεροπορικών εταιρειών, περιτριγυρισμένοι από οθόνες δεδομένων στο “γυάλινο πιλοτήριό” τους, πετούν τα αεροπλάνα τους περισσότερο με βάση τον αριθμό παρά με την όραση και την αίσθηση, έτσι φαίνεται ότι είμαστε προορισμένοι να πλοηγούμαστε στη ζωή μας περισσότερο μέσω καταγεγραμμένων σημάτων παρά μέσω άμεσης εμπειρίας», τονίζει στο κείμενό του ο Νίκολας Καρ.

Οσο κι αν εκ πρώτης όψεως τα μικρά δεδομένα φαίνονται χρήσιμα, στην ουσία τους συνθέτουν όλα μαζί μια μικρή μόνο εικόνα του κόσμου, χρήσιμη για γρήγορες αποφάσεις ή για περιπτώσεις όπου δεν υπάρχουν εναλλακτικές, αφού η απουσία ευρύτερων δεδομένων μπορεί να οδηγήσει σε λανθασμένα συμπεράσματα. «Η εικόνα της πραγματικότητας που μας δίνουν τα μικρά δεδομένα είναι στενή και στρεβλή. Η εικόνα στον καθρέφτη έχει χαμηλή ανάλυση. Συσκοτίζει περισσότερα από όσα αποκαλύπτει. Τα δεδομένα μπορούν να μας δείξουν μόνο ό,τι μπορεί να γίνει σαφές. Οτιδήποτε δεν μπορεί να αναχθεί σε μηδενικά και άσους που διατρέχουν τους υπολογιστές, αφαιρείται. Αυτό που δεν βλέπουμε όταν βλέπουμε τον κόσμο ως πληροφορία είναι οι ιδιότητες της ύπαρξης – αμφιβολία, απροσδιοριστία, μυστήριο, ομορφιά – που απαιτούν αντιληπτικό και συναισθηματικό βάθος και την πλήρη εμπλοκή των αισθήσεων και της φαντασίας. Δεν μοιάζει καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι βρισκόμαστε σήμερα σε δύσκολη θέση να συζητάμε ή ακόμη και να αναγνωρίζουμε τέτοιες ιδιότητες. Με την ανοιχτή τους φύση, αψηφούν την τυποποίηση των δεδομένων», σημειώνει ο συγγραφέας.