«Εχει τίμημα όταν φεύγεις από το κοπάδι της συμβιβασμένης σιωπής»

Είναι ένας ιδιαίτερος σκηνοθέτης με πολύ συγκεκριμένη φήμη: δεν αφήνει τίποτα εκεί που θα περίμενες να το βρεις δραματουργικά, σκηνικά, σκηνοθετικά. Ο Γερμανός Ούλριχ Ράσε προσκλήθηκε από το Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου και το Εθνικό Θέατρο να σκηνοθετήσει την «Αντιγόνη» του Σοφοκλή, φέτος, στην Επίδαυρο. Μάλιστα η παράσταση θ’ ανοίξει τα φετινά, επετειακά Επιδαύρια, καθώς κλείνουν 70 χρόνια απ’ όταν καθιερώθηκαν ως ετήσιος θεσμός παρουσίασης του αρχαίου δράματος. Στην παράσταση πρωταγωνιστούν εξαιρετικοί ηθοποιοί (όλοι έλαβαν τον ρόλο μετά από οντισιόν): Γιώργος Γάλλος (Κρέων), Δημήτρης Καπουράνης (Αίμων), Κόρα Καρβούνη (Αντιγόνη), Θάνος Τοκάκης (Φύλακας). Την Ισμήνη ήταν να ερμηνεύσει η Κίττυ Παϊταζόγλου ωστόσο τελικά η συνεργασία σταμάτησε και ο ρόλος της θα ενταχθεί δραματουργικά στην πλοκή, δίχως να υπάρξει αντικατάσταση. Οσο για τον ρόλο του μάντη Τειρεσία, ο σκηνοθέτης επέλεξε γυναίκα και συγκεκριμένα τη Φιλαρέτη Κομνηνού. Με την ίδια συνομιλήσαμε και είπε αλήθειες, όπως ακριβώς κάνει και ο μάντης στην τραγωδία.

• Η Αντιγόνη παραβιάζει τον νόμο για να υπακούσει στη συνείδησή της και στον ηθικό/θείο νόμο. Αυτό θυμίζει σημερινές περιπτώσεις ανυπακοής για λόγους ηθικής (π.χ. ακτιβιστές, δημοσιογράφοι, whistleblowers). Πιστεύετε ότι σήμερα, στην εποχή της συμβιβασμένης σιωπής, υπάρχει χώρος για τέτοια ακέραιη ηθική στάση; Και αν ναι, ποιο είναι το τίμημά της σήμερα; Η Αντιγόνη έχασε τη ζωή της.

Η Αντιγόνη είναι η φωνή της συνείδησης που αρνείται να σιωπήσει. Είναι η εσωτερική φωνή που λέει «όχι» όταν όλα γύρω σου φωνάζουν «συμμορφώσου». Οι άνθρωποι που άλλαξαν την Ιστορία ήταν αυτοί που είπαν «όχι», αυτοί που τόλμησαν ν’ αρθρώσουν λόγο, λόγο που ενόχλησε και ανησύχησε αυτούς που κινούν τα νήματα εξουσίας. Η άρνηση είναι μία σημαντική κίνηση, ναι. Αλλά για να φέρει αποτέλεσμα πρέπει να είναι απόλυτη, αμετακίνητη, αδιαπραγμάτευτη. Εχει τίμημα όταν φεύγεις από το κοπάδι της συμβιβασμένης σιωπής. Πρέπει να είσαι έτοιμος να πληρώσεις το κόστος... Από μικρό παιδί θαύμαζα και απορούσα ταυτόχρονα με τη δύναμη αυτών των ανθρώπων που τολμούσαν. Εμενα έκπληκτη και εκστατική από τη δύναμη του μυαλού και της καρδιάς, που όταν πιστεύει σε μία ιδεολογία κάνει τον άνθρωπο να ξεπερνά τον πόνο των βασανιστηρίων και τον φόβο του θανάτου. Οι προσωπικοί μου ήρωες, από τα φοιτητικά μου χρόνια ήδη, ήταν ο Μουστακλής, ήταν ο Παναγούλης. Στο δωμάτιό μου είχα αφίσα το πρόσωπο τον Τσε Γκεβάρα, μ’ αυτό το χαμόγελο της άφθαρτης μεταδοτικής νεότητας και μαχητικότητας. Ναι, ζούμε σε εποχή συμβιβασμένης σιωπής, όπως λέτε, αλλά η σιωπή αυτή γεννάει και τις ελάχιστες, πολύτιμες εξαιρέσεις. Εκεί γεννιούνται οι σύγχρονες Αντιγόνες.

Από αριστερά: Κόρα Καρβούνη, Θάνος Τοκάκης, Γιώργος Γάλλος, Δημήτρης Καπουράνης, Φιλαρέτη Κομνηνού | Ανδρέας Σιμόπουλος

• Ο Τειρεσίας, από τη μεριά του, είναι μια φιγούρα που μιλά για την αλήθεια σε μια εξουσία που δεν θέλει να την ακούσει. Βλέπετε αναλογίες με τη σημερινή εποχή;

Ο Τειρεσίας είναι ο καθρέφτης της εξουσίας: δείχνει την παραμόρφωση, την ύβρη, την τύφλωση. Το τρομακτικό είναι ότι βλέπω καθημερινά εξουσίες που αρνούνται να κοιτάξουν αυτόν τον καθρέφτη. Οπότε αναλογία βρίσκω σε όλους αυτούς που τα τελευταία χρόνια κραυγάζουν (εντός και εκτός εισαγωγικών) για τον κίνδυνο της κλιματικής αλλαγής, την καταστροφή που έρχεται ως αποτέλεσμα της ύβρεως του ανθρώπου απέναντι στη Φύση - και αυτή η ύβρις, όπως ήδη ξέρουμε και έχουμε ζήσει, είναι ανελέητη και χωρίς καμία ενοχή στην ισοπεδωτική μανία της. Τα συμφέροντα, όμως, κάποιων φροντίζουν να κρατούν σε ύπνωση τους κατοίκους αυτού του πλανήτη. Οσοι, δε, εκπέμπουν σήμα κινδύνου δεν είναι προφήτες όπως ο Τειρεσίας, που κάποιοι ορθολογιστές θα αμφισβητήσουν έτσι κι αλλιώς, αλλά είναι επιστήμονες και μιλάνε βάσει στοιχείων... Ωστόσο, έχω να πω κάτι: επειδή έχω βρεθεί για να κάνω σεμινάρια θεάτρου στο Μεξικό και έχω γνωρίσει σαμάνο, ο δυτικός «ορθολογιστικός» τρόπος σκέψης δεν είναι ο μόνος που υπάρχει και φέρνει αποτέλεσμα. Είναι πλήρως επιστημονικό το να καταγράφουμε ζητήματα που «ξεφεύγουν» της δικής μας οπτικής. Εξάλλου, η αυθεντία και ο ναρκισσισμός του δυτικού ανθρώπου βλέπουμε πού μας έχει οδηγήσει. Τα όρια στη σκέψη μόνο σοφία δεν φανερώνουν.

• Ο Κρέοντας επιλέγει να υπερασπιστεί τον νόμο και την κρατική τάξη, ακόμα κι όταν αυτό τον φέρνει σε σύγκρουση με την ανθρωπιά και την οικογένειά του. Δεν ακούει τον Τειρεσία. Πού τελειώνει το καθήκον και αρχίζει η αλαζονεία;

Ο Κρέοντας ξεκινάει με καλές προθέσεις, θέλει να ανασυγκροτήσει μια πόλη που διαλύθηκε λόγω του εμφυλίου πολέμου, να εφαρμόσει νόμους για την οργάνωση της κοινωνικής ζωής. Ωστόσο αποδεικνύεται ανίκανος στη διαχείριση της εξουσίας. Η αλαζονεία του θολώνει την κρίση του και τον οδηγεί σε ολέθρια Υβρη. Αφήνει άταφο ένα πτώμα και επιτρέπει τη σκύλευση του νεκρού. Στους αρχαίους πολιτισμούς, η ταφή των νεκρών ήταν καθήκον ιερό. Αυτό είναι ριζωμένο βαθιά μέσα μας ώς το σήμερα. Είδαμε τους συγγενείς να ψάχνουν απεγνωσμένα τα απομεινάρια των νεκρών τους στα Τέμπη, για να τα θάψουν. Η Αντιγόνη τολμά να υπερασπιστεί αυτό το δίκαιο και να συγκρουστεί με τον Κρέοντα δημόσια, ενώπιον του χορού: έχει σημασία αυτό γιατί οι αρχαίοι ποιητές μας λάτρευαν τους δικανικούς αγώνες –κάτι σαν τα σημερινά debate- όπου αναπτύσσονταν εκατέρωθεν επιχειρήματα. Δεν είναι, δηλαδή, μία σύγκρουση εν θερμώ. Το περίεργο, βέβαια, είναι ότι η περίφημη αθηναϊκή δημοκρατία στην πραγματικότητα ήταν ξενοφοβική -«πας μη Ελλην βάρβαρος»-, με βαθιά πατριαρχική δομή. Οι γυναίκες κοινωνικά ήταν λίγο πιο πάνω από τους δούλους, αποκλεισμένες από τις δημόσιες συναθροίσεις, την Εκκλησία του Δήμου, τους αγώνες κ.α., και δεν υπάρχει καμία ιστορική μαρτυρία που να αναφέρει ότι στην καθημερινότητα της αρχαίας Αθήνας μία νέα γυναίκα αψήφησε το κύρος ενός άνδρα ηγεμόνα, με τον προκλητικό τρόπο με τον οποίο αντιτίθεται η Αντιγόνη στο κύρος του Κρέοντα. Είμαστε, λοιπόν, ευγνώμονες στη θέληση και τη φαντασία του τραγικού ποιητή που παραχώρησε στις γυναίκες το δικαίωμα να εκφράζονται δημόσια με πυγμή.

• Ο Τειρεσίας είναι ταυτόχρονα τυφλός και οξυδερκής, περιθωριακός αλλά πανίσχυρος. Πώς αποδώσατε αυτήν την αντίφαση επί σκηνής; Σας ενέπνευσε προσωπικά;

Ο Τειρεσίας είναι πανίσχυρος ως μάντης, ως το πλάσμα που επικοινωνεί με το αλλόκοτο, με το πέραν της λογικής. Εχει τη γνώση και την ικανότητα. Αλλά αυτό το χάρισμα φέρνει ταυτόχρονα ερημιά, αφόρητη μοναξιά και έτσι ο ίδιος περιθωριοποιείται. Ο σαμάνος που γνώρισα στα ταξίδια μου στο Μεξικό και το Εκουαδόρ ήταν για μένα πηγή έμπνευσης για την ερμηνεία του Τειρεσία. Ακόμη θυμάμαι τη δύναμη του αγγίγματός του, την ένταση της φωνής του. Οι λαοί αυτοί δεν ξεχνούν την καταγωγή τους: προέρχονται από τους ιθαγενείς της Αμερικής, πριν ο δυτικός δολοφόνος επικρατήσει. Το παγανιστικό στοιχείο είναι ακόμη πολύ έντονο στη ζωή τους και η σχέση τους με τον θάνατο δεν έχει καμία σχέση με τη δική μας σύγχρονη κουλτούρα -αν και ως Ελληνες, φέρουμε πολλά κοινά, καθώς μην ξεχνάμε πως «φιλοσοφία μελέτη θανάτου εστί».

• Τι σημαίνει για εσάς, ως γυναίκα ηθοποιό, να ενσαρκώνετε έναν τόσο εμβληματικό ρόλο όπως ο Τειρεσίας; Πώς προσεγγίσατε τη σοφία και τη «διπλή όραση» του χαρακτήρα; Πώς σχολιάζετε αυτή τη φωνή που δεν έχει φύλο, αλλά κουβαλά την ευθύνη της αλήθειας;

Η ερμηνεία του ρόλου κατ’ αρχάς καθορίζεται από το τελετουργικό περιβάλλον που δημιουργεί ο Ούλριχ Ράσε επί σκηνής: ο καταιγισμός του ρυθμού και της μουσικής καθοδηγεί και ορίζει τις ερμηνείες όλων μας και αυτό έχει υψηλό βαθμό δυσκολίας, καθώς υπακούς σε μία χορογραφία μέσα από μία αέναη κίνηση, ενώ βρίσκεσαι πάνω σε έναν δίσκο που κινείται συνεχώς. Στην ερώτησή μου προς τον σκηνοθέτη γιατί θέλει τον Τειρεσία γυναίκα, μου απάντησε πως χρειάζεται τη δύναμη της γυναικείας φύσης για τον μάντη. Η αλήθεια είναι πως ο Τειρεσίας είναι τα πάντα: άνδρας, γυναίκα, πλάσμα μεταξύ ανθρώπου και ζώου. Ο Μ. Βολανάκης και ο Λ. Βογιατζής τον είχαν παρουσιάσει ως γυναίκα επίσης. Η τυφλότητά του, δε, ήταν μία τιμωρία των θεών γιατί, ως άφυλος, ο Τειρεσίας είχε δει γυμνή τη θεά Αθηνά - είχε δει δηλαδή απογυμνωμένη τη σοφία! Ηταν πλέον ικανός! Χάρις σε αυτή την τυφλότητα, ο ίδιος έρχεται σε επαφή άμεση με τη Φύση, αφουγκράζεται αλλιώς τον κάθε ήχο, το κάθε «μήνυμα» και διαισθάνεται πιο καθαρά τον επερχόμενο κίνδυνο όταν διασαλεύεται η τάξη, όταν παραβιάζονται οι αξίες. Δεν είναι ένα αλαφροΐσκιωτο πλάσμα. Είναι σοφός και αυστηρός κριτής και γι’ αυτό είχε ισχυρή θέση απέναντι στον κάθε ηγέτη.

• Πράγματι ο Τειρεσίας είναι μια φιγούρα που μιλά για την αλήθεια σε μια εξουσία που όμως δεν θέλει να την ακούσει. Πώς νιώθετε εσείς, ως γυναίκα (και μάλιστα καλλιτέχνις που ενσαρκώνει την αλήθεια) όταν η αλήθεια που αποκαλύπτετε αγνοείται; Τα σύγχρονα παραδείγματα είναι πάμπολλα: από τα Τέμπη έως τη Γάζα...

Η εξουσία έχει δαιμόνιους μηχανισμούς για να κολακέψει και να «ξεδοντιάσει» αυτούς που αντιστέκονται. Προσωπικά, ως φοιτήτρια, όταν τρέχαμε στις πορείες, πίστευα στη δύναμή μας -αν και μιλάω με ενοχή απέναντι σε κάποιους άνδρες και γυναίκες που βασανίστηκαν και έχασαν και τη ζωή τους ακόμα, αντιστεκόμενοι/ες παλικαρίσια. Απλώς λέω πως ως γενιά υπήρξαμε ενοχλητικά αγκαθάκια. Και η αλήθεια είναι πως και οι σημερινές διαδηλώσεις για τα Τέμπη μου θύμισαν εκείνες τις εποχές που πιστεύαμε στο όνειρο, στην απονομή δικαιοσύνης. Οσο για τη Γάζα... θα χρησιμοποιήσω τη φράση του μάντη: «Αραγε το χωράει ανθρώπου νους...». Πάει - σπάσανε τα φρένα του νου. Εκτροχιάστηκε η ανθρωπιά. Αποπροσανατολισμένοι ως κοινωνία, κινούμαστε ψάχνοντας πανικόβλητοι ένα χνάρι, μια πυξίδα που θα ξαναφέρει το φως στη ζωή μας. Τα λέμε, τα γράφετε, αλλά είναι κατεπείγουσα ανάγκη να κάνει κάτι η υπόλοιπη ανθρωπότητα και να μη συνεχίσει να συναινεί σε αυτό το έγκλημα στη Γάζα - στο Νταχάου ξέρετε, η μυρωδιά της καμένης σάρκας έφτανε στα διπλανά χωριά. Και κανείς από τους κατοίκους δεν έλεγε τίποτα...

• Οπότε τι; Αρκούν οι Τειρεσίες αυτού του κόσμου... για να καταφέρουμε να παραμείνουμε άνθρωποι;

Θα απαντήσω έμμεσα: η Πάτι Σμιθ, η γνωστή ποιήτρια, τραγουδοποιός και τραγουδίστρια, που υπήρξε πρότυπο για κάθε -πιστεύω- πολιτικοποιημένο καλλιτέχνη και άνθρωπο με κοινωνικές ευαισθησίες, μία από τις πιο μαχητικές ακτιβίστριες που με τη μουσική και τους στίχους της ξεσήκωνε και ξεσηκώνει τον κόσμο στις συναυλίες της, ξέρετε τι δήλωσε σε μία συνέντευξή της; «Βαρέθηκα πια με την ανοησία των ανθρώπων. Θέλω να ζήσω όμορφα τα χρόνια που απομένουν». Το αντιγράφω και το υπογράφω.

• i ] Η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή είναι μία συμπαραγωγή του Εθνικού Θεάτρου με το Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου και θα παρουσιαστεί μόνο στην Επίδαυρο για τρεις μέρες: Παρ. 27 - Κυρ. 29/6, στις 21.00. Προπώληση: www.more.com. Χορός (αλφαβητικά) Γιώργος Ζιάκας, Δημήτρης Καπουράνης, Μάριος Κρητικόπουλος, Ιωάννης Μπάστας, Βασίλης Μπούτσικος, Γιώργης Παρταλίδης, Θανάσης Ραφτόπουλος, Γκαλ Ρομπίσα, Γιάννης Τσουμαράκης, Στρατής Χατζησταματίου. Ζωντανή ερμηνεία της μουσικής: Νεφέλη Σταματογιαννοπούλου (κοντραμπάσο), Χάρης Παζαρούλας (κοντραμπάσο), Νίκος Παπαβρανούσης (κοντραμπάσο), Ευαγγελία Σταύρου (κρουστά).