Γιατί αποδεχόμαστε τη βία απέναντι στα μη ανθρώπινα πλάσματα;

Tiziana Pers, καρέ από το video «Saut dans le vide», 2016, ΕΜΣΤ

Δήμητρα Αθανασοπούλου

Τον τελευταίο μισό αιώνα, αρκετές μελέτες διερευνούν την επίδραση των ζώων στον άνθρωπο. Τα ζώα δεν είναι διακριτά από εµάς αλλά αναπόσπαστο µέρος της βιόσφαιρας και των οικοσυστηµάτων µας. Από τα χρόνια του ιδρυτή της ψυχανάλυσης, γνωρίζαμε πως η επαφή μαζί τους μας απελευθερώνει από τις αφόρητες συγκρούσεις του πολιτισμού καθώς, όπως είχε υποστηρίξει ο Ζίγκμουντ Φρόιντ, τα ζώα δεν έχουν τη διχασμένη προσωπικότητα του πολιτισμένου ανθρώπου και κατά συνέπεια ούτε τη σκληρότητα του νεωτερικού υποκειμένου που ταλανίζεται από την αμφιθυμία του.

Αυτή η διαπίστωση είχε προκύψει μέσα από την παρατήρηση της σκυλίτσας του, Jofi.

Εκτοτε έχουν διενεργηθεί πολλές έρευνες που δείχνουν πως τα ζώα βοηθούν στην εκπαιδευτική διαδικασία των παιδιών προσχολικής και σχολικής ηλικίας και συμβάλλουν στη θεραπεία των μικρών και μεγάλων (ηλικιακά) ασθενών.

Προγράμματα παρέμβασης με ζώα έχουν γίνει σε παιδιατρικά τμήματα χρόνιων παθήσεων και ειδικότερα σε ογκολογικά τμήματα με σκοπό τη συμβολή στη θεραπευτική αγωγή με την επίδραση κυρίως στον ψυχισμό των παιδιών που πάσχουν. Το 1981 η Διεθνής Ιατρική Κοινότητα ερεύνησε 95 καρδιοπαθείς και κατέληξε πως οι ασθενείς που είχαν υπό την κατοχή τους ζώα είχαν πενταπλάσιες πιθανότητες επιβίωσης από τους ασθενείς χωρίς κατοικίδια.

Παράλληλα γνωρίζουμε μέσα από σύγχρονες διεπιστημονικές μελέτες πως τα ζώα έχουν συναισθήματα και νιώθουν όχι μόνο τον δικό τους πόνο αλλά και τον πόνο των Αλλων, πως διαθέτουν νοημοσύνη και ενσυναίσθηση και μπορούν να αισθανθούν χαρά, θλίψη και φόβο. Κι όμως τους φερόμαστε με βία, τα εκτρέφουμε και τα δολοφονούμε, ενώ υποτιμούμε ακόμα και την τέχνη που απεικονίζει ζώα.

Γιατί δεν έχουμε οι άνθρωποι αίσθημα ευθύνης και φροντίδας απέναντι σε κάθε ζωντανό πλάσμα και επιμένουμε στην ιδέα του «ανθρώπινου εξαιρετισμού»; Γιατί τόση βία απέναντι στα μη ανθρώπινα πλάσματα; Η έκθεση «Why Look at Animals? ∆ικαιοσύνη για τη µη ανθρώπινη ζωή», µας καλεί να σκεφτούμε το ζώο όχι ως «Αλλο», αλλά ως ον µε δική του «φωνή», ικανό για ενσυναίσθηση, εφευρετικότητα, παιχνίδι, κοινωνικότητα, πυροδοτώντας µια συζήτηση γύρω από την ηθική και την πολιτική του τρόπου που συμπεριφερόμαστε στα ζώα. Ταυτόχρονα θέτει στον δημόσιο διάλογο τη διεκδίκηση της ισονοµίας και της ευζωίας για τα μη ανθρώπινα πλάσματα καταδεικνύοντας τους βίαιους μηχανισμούς εκμετάλλευσης και συστηματικής κακοποίησής τους.

Τον «λόγο» μέσα από τα έργα τους παίρνουν περισσότεροι από εξήντα καλλιτέχνες, τροφοδοτώντας τον διάλογο γύρω από τις συνθήκες ζωής των μη ανθρώπινων πλασμάτων. Στην περιήγησή μας στο Μουσείο είδαμε τα αλληλένδετα φαινόμενα της αποικιοκρατίας, της εκβιοµηχάνισης και της τεχνολογικής «προόδου», που οδήγησαν στην πρώτη µεγάλης κλίμακας καταστροφή βιότοπων και στη βίαιη εκμετάλλευση ζώων αλλά και παραδείγματα ακτιβισµού για τα δικαιώματα τους.

Η έκθεση ρίχνει αυλαία στον τέταρτο όροφο, καλώντας μας μέσα από τη διασταύρωση του οικοφεμινισμού, της ποιητικής και του ανιμισμού... να φανταστούµε έναν µελλοντικό κόσμο µε πιο αρμονική διαειδική συνύπαρξη και συνεργασία. Το ΕΜΣΤ δεν αποσκοπεί μόνο στην ενημέρωση, ευαισθητοποίηση και εκπαίδευση των πολιτών σε θέματα φιλοζωίας αλλά θέτει υπό αμφισβήτηση την ιδέα του ανθρώπινου «εξαιρετισμού» και στοχεύει να επιστήσει την προσοχή «σε ένα από τα επιμελώς κρυμμένα και εν πολλοίς ανομολόγητα εγκλήματα της ανθρωπότητας σε μαζική κλίμακα: αυτό της καθημερινής, θεσμοθετημένης, συστηματικής βίας κατά της μη ανθρώπινης ζωής –είτε άμεσα είτε έμμεσα– μια βία που τους αρνείται τα βασικά φυσικά τους δικαιώματα».

Μήπως έχει έρθει η ώρα η ηθική να επεκτείνει τα όριά της και να επιδιώξει την ευημερία κάθε ζωντανού πλάσματος, φράση δανεική από τον φιλόσοφο Πιέρο Μαρτινέτι; Εχουν περάσει αρκετά χρόνια από τότε που ο ανθρωπομορφισμός (δηλαδή η προβολή ανθρώπινων εμπειριών στα ζώα) και η ανθρωποάρνηση (η άρνηση οποιωνδήποτε ανθρώπινων χαρακτηριστικών στα ζώα) αναγνωρίστηκαν ως προκλήσεις στη μελέτη της συμπεριφοράς των ζώων. Σχετικά πρόσφατα ο βραβευμένος περιβαλλοντικός συγγραφέας Carl Safina σε συνέντευξή του στο National Geographic είχε αναφέρει πως μέσα από την παρατήρηση των ζώων καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, τον συγκινούσαν πάντα οι δεσμοί τους και τον εντυπωσίαζαν σε σημείο δέους τα συναισθήματα τους, το πόσο «παρόμοια είναι με εμάς»!

Το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, σε μια σοβαρή ενασχόληση με την κλιματική δικαιοσύνη, τη βιοποικιλότητα και την προστασία του περιβάλλοντος, δεν μπορούσε να μη συμπεριλαμβάνει τη μη ανθρώπινη ζωή ως αναπόσπαστο μέρος της συζήτησης. Η καλλιτεχνική διευθύντρια του ΕΜΣΤ, Κατερίνα Γρέγου, στο σημείωμά της που συνοδεύει τη σχετική ειδική έκδοση γράφει πως «η έκθεση οραματίζεται νέες μορφές διαειδικών σχέσεων και μας καλεί να αναγνωρίσουμε την ύπαρξη και τη νοημοσύνη των ζώων, ως διαφορετική, αλλά όχι ως λιγότερο σημαντική από τη δική μας».

Αν τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τις διακρίσεις που διέπουν την κοινωνική εμπειρία του ανήκειν, όπως είναι η εθνότητα και η φυλή, τότε τα δικαιώματα των ζώων είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τις διακρίσεις που διέπουν το είδος. Η έκθεση στο ΕΜΣΤ μάς προσκαλεί σε έναν αναστοχασμό πέρα από την ανθρωποκεντρική θεώρηση και την «ετεροποίηση» των ζώων, σε ανοιχτή συνομιλία με την κλιματική κρίση, ενώ ταυτόχρονα μας κάνει να κοιταχτούμε στον καθρέφτη και να αναρωτηθούμε σε σχέση με την ηθική μας και τους λόγους του αισθήματος υπεροχής μας.