H επίδραση του νου στον εαυτό

Χάρολντ Μπλουμ | https://commons.wikimedia.org/wiki/

«Εκείνο που παραμένει ελεύθερο εντός μας είναι ο δαίμων. Στη δική μας εποχή της οθόνης –υπολογιστές, τηλεόραση, κινηματογράφος– οι νέες γενιές φαίνεται πως μεγαλώνουν στερημένες από τους δαίμονές τους. Φοβάμαι πως θα αναπτύξουν νέες εκδοχές του δαιμονικού και ένας οπτικός πολιτισμός θα σημάνει το τέλος της λογοτεχνίας».

Ο Χάρολντ Μπλουμ (1930-2019) υπήρξε ο ίδιος αυτό που διατύπωσε ως «δυτικό κανόνα» της κριτικής στην παγκόσμια λογοτεχνία. Ενας ακούραστος ανατόμος των μεγάλων βάρδων και συγγραφέων, ένας ανατόμος του σεξπιρικού ψυχικού σύμπαντος και της αγγλοσαξονικής θεατρικής σκηνής, που μας χάρισε την άλλη όψη της λογοτεχνίας και της ποίησης: την εκκοσμικευμένη, την πολιτική, θρησκευτική, φιλοσοφική εκδοχή τους.

Αλλωστε τα μεγάλα λογοτεχνικά έργα σφύζουν από έρωτα, θάνατο, εμπόριο, οικονομία. Σφύζουν από φροϋδικό ασυνείδητο και αριστοτελικά ή πλατωνικά σημαίνοντα. Και ο Χάρολντ Μπλουμ καταφέρνει αυτό ακριβώς: να αναδείξει ως κριτικός αυτή την ώσμωση, αυτή τη σύζευξη μεταξύ των πολυπρισματικών θέσεων που αναδύει ένα λόγιο κείμενο.

Ο Λογγίνος έγραψε ότι «στην πραγματικότητα τα όμορφα λόγια συγκροτούν το ιδιαίτερο φως της σκέψης». Και ο Μπλουμ είχε πάντα τον προβολέα του στραμμένο στον ποιητή και στον συγγραφέα, στα μύχια της ψυχής του και μετά στο έργο και στα νοήματα ή στις αποσιωπήσεις που παρήγε η εξιστόρηση.

Προσωπικά, κρατώ στη μνήμη μου έντονη μια εξωλογοτεχνική προφητική του κρίση για την Αμερική, γραμμένη το 2010 όταν εκδόθηκε «Η ανατομία της επίδρασης». Ελεγε τότε για τις ΗΠΑ: «Πλησιάσαμε στη χρεοκοπία, κάναμε πολέμους που αδυνατούμε να τους αποπληρώσουμε, και εξαπατήσαμε τους φτωχούς των πόλεων και της υπαίθρου. Τα στρατεύματά μας περιλαμβάνουν εγκληματίες και στους εργολήπτες μας συγκαταλέγονται διαφόρων εθνικοτήτων μισθοφόροι, οι οποίοι μάχονται με τους δικούς τους, ή καθόλου, κανόνες. Σκοτεινές επιρροές του αμερικανικού παρελθόντος συναθροίζονται ακόμη ανάμεσά μας. Αν είμαστε δημοκρατία, πώς πρέπει να αντιμετωπίσουμε τα χειροπιαστά φαινόμενα της πλουτοκρατίας, της ολιγαρχίας και της αυξανόμενης θεοκρατίας; Πώς αντιμετωπίζουμε τις αυτοκαταστροφές που ρημάζουν το περιβάλλον μας; Τόσο μεγάλη είναι η δυστυχία μας ώστε δεν αρκεί ένας συγγραφέας για να την περιγράψει. Αναμεσά μας δεν υπάρχει ένας Εμερσον ή ένας Ουίτμαν. Μια θεσμοποιημένη αντικουλτούρα υποτιμά τις πνευματικές αξίες ακόμη και στα πανεπιστήμια».

Αυτό που έβλεπε ο Χάρολντ Μπλουμ από τότε είναι σήμερα πραγματικότητα (δείτε τον Τραμπ τι κάνει στο Χάρβαρντ - και όχι μόνο).

Ο Μπλουμ έκανε σε όλη του τη ζωή καταβύθιση στον κόσμο της φαντασίας για να δει την πραγματικότητα. Αυτό είναι η λογοτεχνία σε σύγκριση με τη θεωρία π.χ. της οικονομικής ή της κοινωνιολογικής επιστήμης: η καταβύθιση στο αναπαραστατικό, στο συμβολικό, ώστε να αναδυθεί για τον αναγνώστη το πραγματικό.

Γιατί όση, π.χ., πολιτική οικονομία κι αν διαβάσει ένας δυτικός μέσος νους σήμερα, αν δεν δει στον «Εμπορο της Βενετίας» του Σέξπιρ το συναλλακτικό και συμπεριφορικό παίγνιο της εποχής του έργου, αν δεν κατανοήσει τα ζωώδη ένστικτα του Σάιλοκ και των άλλων ηρώων, δεν μπορεί να δει τις απαρχές του καπιταλισμού και του εμπορίου στη Γένοβα της Αναγέννησης.

Και ούτε το ανθρώπινο υπαρξιακό δράμα του εαυτού θα νιώσει αν δεν νιώσει τον χαρακτήρα του Αμλετ πάνω στη σκηνή.

Ο μεγάλος Χάρολντ Μπλουμ ξεναγεί τον ανθρώπινο νου στα σπουδαία και υψηλά της ανθρώπινης διανόησης: στην Κόλαση του Δάντη, στον Δον Κιχώτη του Θερβάντες, στα ποιήματα του Γέιτς, του Ουίτμαν, του Ελιοτ.

Παίρνει από το χέρι τον αναγνώστη και τον εισάγει πότε στο καφκικό σύμπαν και πότε στον Οδυσσέα του Τζόις.

Και το κάνει με τόση μαεστρία, καταφέρνοντας να συνταιριάζει τη σχετικά σύγχρονη φροϋδική οπτική της ψυχανανάλυσης με τον θαυμαστό κόσμο από τους μεγάλους αρχαίους μας τραγωδούς και φιλοσόφους...