H μνήμη είναι ελευθερία

Στον Άγιο-Δημήτριο, στην Αθήνα, την προηγούμενη εβδομάδα, διεξήχθησαν τα 49α «Παναγούλεια», εκδηλώσεις και αγώνες αφιερωμένοι στον Αλέκο (Αλέξανδρο) Παναγούλη, σύμβολο του αντιδικτατορικού αγώνα. Δυστυχώς για την Δημοκρατία και το Λαό, αλλά και για την Κύπρο, η απόπειρα δολοφονίας του δικτάτορα την Τρίτη 13 Αυγούστου 1968  απέτυχε για ένα ή δύο δευτερόλεπτα. Αν ο Παναγούλης είχε εκτελέσει τον επίορκο τύραννο, η Δημοκρατία θα είχε αποκατασταθεί πολύ νωρίτερα από το 1974 και θα είχε σωθεί κι η Κύπρος. Την ομάδα Εθνική Αντίσταση του Παναγούλη είχε εφοδιάσει με εκρηκτικά ο Πολύκαρπος Γιωρκάτζης, τότε υπουργός της Κυπριακής κυβέρνησης. Ο Παναγούλης καταδικάστηκε σε θάνατο στις 17 Νοεμβρίου 1968, σύμπτωση-προαναγγελία της εξέγερσης του Πολυτεχνείου πέντε χρόνια αργότερα. Η δολοφονία του από την χούντα απεφεύχθη με παγκόσμια κινητοποίηση μέχρι και του Πάπα Παύλου ΣΤ, στην Ιταλία πρωτοστατούσε ο Πιερ Πάολο  Παζολίνι (βλ. Οδός Πανός, τ. 130).

Ο τότε Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας και ο αρχιεπίσκοπος Ελλάδας Ιερώνυμος δεν έβγαλαν μιλιά. Τα βασανιστήρια στα οποία τον υπέβαλε η χούντα είναι απερίγραπτα στην κυριολεξία. Τον είχαν σ' ένα τσιμεντένιο κελί μες στο χώμα, δεμένο νύχτα μέρα με γερμανικές χειροπέδες. Όχι μόνο δεν λύγισε στιγμή, αλλά ήταν τέτοιος ο φόβος που τους προκαλούσε το αλύγιστο φρόνημά του και η επιθετικότητά του απέναντι στους βασανιστές του, που μέθαγαν για να τον βασανίσουν. Απέδρασε μια φορά με την βοήθεια του δημοκρατικού Εσατζή δεσμοφύλακά του Γιώργου Μωράκη. Αρνήθηκε να αποφυλακισθεί με την αμνησία της χούντας, όπως και ο Γιάννης Ζίγδης και άλλοι αγωνιστές, αποφυλακίστηκε λίγο αργότερα. Μετά την προδοσία της Κύπρου και την πτώση της χούντας, εξελέγη βουλευτής με την Ένωση Κέντρου-Νέες Δυνάμεις αλλά σύντομα ανεξαρτητοποιήθηκε. Δεν πρόλαβε να χαρεί ούτε την ελευθερία ούτε την δημοκρατία ούτε την αναγέννηση της χώρας: έμοιαζε με τον άλλο Αλέξανδρο, τον Υψηλάντη, που όλη την διάρκεια της Επανάστασης ήταν φυλακή στην Αυστρία κι όταν  αποφυλακίστηκε, 1828, δεν πρόλαβε να έρθει στην ελεύθερη Ελλάδα, πέθανε δύο μήνες μετά από αρρώστια που πιθανόν προήλθε από την φυλάκισή του. Ο Παναγούλης την Πρωτομαγιά του 1976 ο Παναγούλης σκοτώθηκε σ' ένα παράξενο τροχαίο στον Άγιο Δημήτριο.
     
Στις 15-5-2025 είχα την ιδιαίτερη τιμή να μιλήσω για τον Παναγούλη στην παρουσίαση μελοποιημένων ποιημάτων του από τον Πασχάλη Τόνιο. Έχοντας στο νου μου την εικόνα του μες στο φέρετρο με το γυάλινο καπάκι (όρθιες πάνω του η θρυλική Αθηνά Παναγούλη, που η χούντα σκότωσε και τον μεγαλύτερό της  γιο, τον Γιώργο, και δεν τον έθαψε το πτώμα του που δεν βρέθηκε ποτέ, την σύντροφό του Παναγούλη Οριάνα Φαλάτσι και τον αδελφό του Στάθη), πρότεινα στη ομιλία μου το εξής:

Ο σταθμός του μετρό Άγιος Δημήτριος/ Αλέξανδρος Παναγούλης να μετατραπεί σε ένα μικρό άτυπο μουσείο του ίδιου αλλά και του αντιδικτατορικού αγώνα, με φωτογραφίες του Παναγούλη από την δίκη, όπου ταπείνωσε τους στρατοδίκες, από το διαβόητο Εα- Εσα με τον Μουστακλή, από την αποφυλάκισή του, από την αποτυχημένη, δυστυχώς, απόπειρα του να εκτελέσει τον δικτάτορα κλπ. Ένα μικρό μουσείο μέσα στον σταθμό. Είχα κάνει και προς 20ετίας αντίστοιχη πρόταση με φορείς από την Ηλιούπολη. Επίσης, πρέπει να στηθεί ένα μνημείο, ένα ηρώο στο 31ο χιλιόμετρο Αθηνών Σουνίου όπου έγινε η απόπειρα. Ένα μνημείο, να το βλέπουμε καθώς πηγαίνουμε ξένοιαστοι για μπάνιο, πίνοντας καφέδες κι ακούγοντας τραγούδια. Κάτι θα μάθουμε, κάτι θα θυμηθούμε: πώς είμαστε σήμερα ελεύθεροι, ποιοι πολέμησαν και σκοτώθηκαν για να είμαστε ελεύθεροι εμείς και να χαιρόμαστε τα κινητά μας κλπ.

Η απόπειρα του Παναγούλη δεν ήταν η μόνη ατυχία της Ελλάδας. Δύο χρόνια αργότερα απέτυχε, δυστυχώς, κι η απόπειρα να χτυπηθεί με μεγάλη ποσότητα εκρηκτικών η Αμερικάνικη Πρεσβεία. Τον Σεπτέμβριο του 1970, στις δύο του μηνός, ημέρα Τετάρτη, η Ιταλίδα Έλενα-Μαρία Αντζελόνι (ο νεαρός Κάρλος Τζουλιάνι που σκοτώθηκε στην Γένοβα 2002 ήταν ανιψιός της) και ο Κύπριος Γιώργος Τσικουρής, μέλη της ομάδας Αρης, στο Μιλάνο, που είχε αποσπαστεί από το ΠΑΜ (Πατριωτικό Αντιστασιακό Μέτωπο), της αντιστασιακής οργάνωσης του ΚΚΕες, επιχείρησαν το χτύπημα βοηθούμενοι από στελέχη της αντίστασης. Τα εκρηκτικά εξεράγησαν κατά την σύνδεσή τους με την μπαταρία του αυτοκινήτου, τα δύο παιδιά διαμελίστηκαν.

Λεπτομέρειες για το γεγονός και την προετοιμασία του μου έχει αφηγηθεί ο αείμνηστος φίλος Κώστας Κωτσάκης, ο μόνος καταζητούμενος που δεν συνέλαβε η χούντα και που συνδέεται με την ομάδα Παναγούλη ως εξής: ο Κωτσάκης φυγαδεύτηκε στο Παρίσι από την ζωγράφο και ποιήτρια Μαργαρίτα Μπακοπούλου, αείμνηστη φίλη επίσης, τέως σύζυγος του Σταύρου Ξαρχάκου, και την ημέρα που είχε οργανωθεί η απόδραση του Κωτσάκη με γαλλικό όνομα και διαβατήριο, αλλοιωμένα χαρακτηριστικά κ.λπ, συνέπεσε να αποδράσει, από τις φυλακές Αιγίνης, ο Νίκος Ζαμπέλης σημαίνον στέλεχος της ομάδας Παναγούλη που συμμετείχε στην απόπειρα κατά του δικτάτορα κι έτσι όλος ο μηχανισμός της χούντας αναζητούσε τον Ζαμπέλη κι ο Κωτσάκης διέφυγε χωρίς μεγάλο πρόβλημα.

Για τους Αντζελόνι και Τσικουρή, το χωριό του είναι κατεχόμενο από τους Τούρκους κι πατέρας του Χρήστος αγνοούμενος της εισβολής, δεν υπάρχει στην Αθήνα ολόκληρη ούτε μια πινακίδα, ένα μνημείο,  ένας δρόμος. Δύο παιδιά σκοτώθηκαν για μας και εμείς τίποτα; Δεν αξίζουν λίγη τιμή; Είναι τόσο δύσκολο να γίνουν πράξη αυτές οι προτάσεις; Δεν ξέρω, μπορεί και να γέρασα και να θεωρώ την μνήμη ως ένα είδος ανάσχεσης του χρόνου, μπορεί.  Πάντως εμείς χρωστάμε στον Παναγούλη, στον Τσικουρή, στην Αντζελόνι και σε όλους τους αντιδικτατορικούς αγωνιστές, δεν μας χρωστάνε αυτοί.

*Συγγραφέας