Η Άντα, ο Τσαρλς και η νύχτα που «γέννησε» τον πρώτο αλγόριθμο της ιστορίας

Λονδίνο, 5 Ιουνίου 1833. Η ομίχλη δεν έχει ακόμα σηκωθεί από τους δρόμους του Μέριλεμποουν, όμως στο σαλόνι της οικίας του Τσαρλς Μπάμπατζ επικρατεί αναβρασμός.

Είναι ένα από τα περιβόητα «επιστημονικά soirées» του, αυτές οι βραδιές όπου τα σαλόνια του γεμίζουν με μαθηματικούς, μηχανικούς, φιλοσόφους και περίεργους αριστοκράτες.

Απόψε, όμως, κάτι αλλάζει. Στην αίθουσα εισέρχεται μια 17χρονη με κοφτερό βλέμμα και ανυπόμονη σκέψη — είναι η Έιντα Λάβλεϊς (ή Άντα όπως αποδίδεται πιο συχνά στα ελληνικά το όνομά της), κόρη του φιλέλληνα ρομαντικού ποιητή Λόρδου Μπάυρον και μαθήτρια της Μαίρης Σόμερβιλ.

Η Σόμερβιλ, από τις λίγες γυναίκες με θέση στον επιστημονικό κόσμο της εποχής, πλησιάζει τον οικοδεσπότη. «Κύριε Μπάμπατζ, επιτρέψτε μου να σας συστήσω τη δεσποινίδα Λάβλεϊς. Νομίζω πως θα βρείτε πολλά να συζητήσετε».

Ο Μπάμπατζ γέρνει ελαφρώς το κεφάλι. Ήδη στα 42 του, με τη φήμη του πολυμαθούς, του «πατέρα του υπολογιστή», οραματίζεται μηχανές που ακόμη και οι χορηγοί του δεν κατανοούν πλήρως. Και ξάφνου, μπροστά του έχει μια κοπέλα που δεν ρωτά τι κάνει η μηχανή του. Ρωτά πώς το κάνει.

Η σπίθα της μηχανής

Την οδηγεί κοντά στον μεταλλικό γίγαντα — το λειτουργικό κομμάτι της Διαφορικής Μηχανής. Γρανάζια, τροχοί, ακριβής γεωμετρία, λογική αποτυπωμένη σε ορείχαλκο. Η Άντα δεν αναβοσβήνει καν. «Αυτό… είναι σκέψη που γίνεται μηχανή», ψιθυρίζει.

Ο Μπάμπατζ την κοιτάζει ξανά. Κανείς ως τώρα δεν έχει καταλάβει τόσο γρήγορα τι πραγματικά προσπαθεί να κάνει.

Η σπίθα ανάβει. Από εκείνο το βράδυ και έπειτα, η Άντα δεν είναι πια απλώς κόρη ενός ποιητή. Είναι συνεργάτιδα. Φίλη. Μαθήτρια και συνομιλήτρια ενός ανθρώπου που ονειρεύεται τον υπολογισμό χωρίς λάθη και την ανθρωπότητα απαλλαγμένη από τα σφάλματα των λογιστικών πινάκων.

Εκείνη, με την ικανότητά της να ενώνει τα μαθηματικά με τη φαντασία, θα γίνει η πρώτη που θα συλλάβει την έννοια ενός προγράμματος. Θα περιγράψει —σε μια εποχή που ο ηλεκτρισμός είναι ακόμη μαγεία— πώς η μηχανή του Μπάμπατζ μπορεί να εκτελέσει όχι μόνο αριθμούς, αλλά ιδέες.

Η φιλία, οι επιστολές, οι μηχανές

Η Άντα επιστρέφει σπίτι της εκείνη τη βραδιά ανήσυχη. Όχι από σύγχυση, μα από ενθουσιασμό. Ο κόσμος δεν της αρκεί πια. Δεν θέλει να κεντάει, να μαθαίνει γαλλικά ή να παίζει πιάνο για να διασκεδάζει την υψηλή κοινωνία.

Θέλει να κατανοήσει – να αγγίξει τη βαθύτερη λογική του σύμπαντος μέσα από αριθμούς και μηχανές.

Ξεκινά να αλληλογραφεί τακτικά με τον Μπάμπατζ. Οι επιστολές τους διατρέχουν τα μαθηματικά, τη φιλοσοφία, τη μηχανική· φτάνουν στα όρια της επιστημονικής φαντασίας. Ο ίδιος, σκληρός και δύστροπος με τους περισσότερους, ανοίγει την καρδιά του σ’ αυτή την κοπέλα που καταλαβαίνει τις ιδέες του όχι απλώς σαν υπολογισμούς, αλλά σαν ποίηση σε τροχιά. «Ο εγκέφαλός της», γράφει αργότερα, «μοιάζει με τον δικό μου».

Το 1834, ο Μπάμπατζ οραματίζεται την Αναλυτική Μηχανή. Ό,τι η Διαφορική Μηχανή είναι για τους αριθμούς, η Αναλυτική είναι για το νόημα. Δεν πρόκειται πια για ένα απλό εργαλείο αριθμητικής, αλλά για έναν καθολικό υπολογιστή. Εντολές. Αποθήκευση. Μνήμη. Επαναληπτικά σχήματα. Όλα αυτά, πριν ακόμη ο κόσμος ανακαλύψει το ηλεκτρόνιο.

Η Άντα γίνεται η σκιά του. Ρουφάει τις σημειώσεις του, τις αντιγράφει, τις σχολιάζει, τις ερμηνεύει. Και δεν είναι παθητική γραφέας. Βλέπει σε εκείνο το σύστημα με τροχαλίες και ατέρμονες κάρτες ένα μέλλον που εκείνος ίσως δεν τολμά να φανταστεί.

Η πρώτη προγραμματίστρια

Το 1842, η Άντα μεταφράζει ένα γαλλικό δοκίμιο για την Αναλυτική Μηχανή. Μα αυτό είναι απλώς το προκάλυμμα. Στο τέλος της μετάφρασης, προσθέτει τις δικές της εκτενείς σημειώσεις — είναι τρεις φορές μεγαλύτερες από το ίδιο το κείμενο. Και μέσα σ’ αυτές, περιγράφει το πώς η μηχανή μπορεί να εκτελέσει μια σειρά αριθμητικών πράξεων, με βήματα, με ελέγχους, με βρόχους.

Περιγράφει δηλαδή, χωρίς να το ονομάζει, το πρώτο πρόγραμμα στην ιστορία των υπολογιστών.

Γράφει τον πρώτο αλγόριθμο, σχεδιασμένο να εκτελεστεί από μια μηχανή. Αυτός ο αλγόριθμος, που παρουσιάζεται αναλυτικά στη Σημείωση G, είχε σκοπό να υπολογίζει τους αριθμούς Bernoulli στη θεωρητική μηχανή του Μπάμπατζ.

Και πάει πιο πέρα: φαντάζεται τη Μηχανή να συνθέτει μουσική, να χειρίζεται σχέσεις, να παράγει όχι μόνο αριθμητικά αλλά και συμβολικά μοτίβα. «Η μηχανή δεν γνωρίζει τίποτα· μπορεί όμως να κάνει τα πάντα, αν της πεις πώς», σημειώνει. 

Ο κόσμος την κοροϊδεύει. «Η Κόμισσα που μιλάει για γρανάζια», λένε στα σαλονάκια του Λονδίνου. Ο σύζυγός της, πιο πολύ ευγενής παρά σύντροφος, δεν καταλαβαίνει τι πάθος είναι αυτό που της κλέβει τον ύπνο. Ούτε εκείνος που πρώτος της έδειξε τη Μηχανή δεν έχει πια τη δύναμη ή την επιμονή να την ολοκληρώσει. Ο Μπάμπατζ βυθίζεται στην πικρία του, τσακώνεται με τους χρηματοδότες, με τους τεχνίτες, με την ίδια την εποχή του.

Μα η Άντα συνεχίζει. Γράφει, ονειρεύεται, υποφέρει. Το σώμα της ασθενεί, μα το πνεύμα της εκρήγνυται. «Το μυαλό της πετά», θα πει ο ίδιος ο Μπάμπατζ όταν εκείνη θα αρρωστήσει βαριά.

Πριν φύγει από τη ζωή, στα 36 της χρόνια, του ζητά μόνο ένα πράγμα: να ταφεί δίπλα στον πατέρα της, τον Λόρδο Βύρωνα. Εκείνον που δεν γνώρισε ποτέ — κι όμως της χάρισε τη φλόγα της φαντασίας που τόσο απρόσμενα συνάντησε τη λογική.

Η κληρονομιά της Άντα

Ο Μπάμπατζ ζει πολλά χρόνια ακόμη. Βλέπει το όνομά του να ξεθωριάζει, τα γρανάζια του να μένουν άψυχα. Μα ποτέ δεν ξεχνά την Άντα. Όχι γιατί τον θαύμασε — πολλοί το έκαναν. Αλλά γιατί τον κατάλαβε. Γιατί εκείνη, σε μια κοινωνία που απαιτούσε από τις γυναίκες σιωπή, είδε σε μια Μηχανή τον καθρέφτη του ανθρώπινου νου.

Το έργο της Άντα ξεχνιέται για πάνω από έναν αιώνα. Ώσπου, στις αρχές του 20ού αιώνα, επιστήμονες ξεσκονίζουν τις σημειώσεις της και συνειδητοποιούν: αυτό που περιγράφει είναι πρόγραμμα υπολογιστή. Το πρώτο στον κόσμο.

Σήμερα, η γλώσσα προγραμματισμού Ada φέρει το όνομά της. Η NASA την τιμά. Η Google την αναφέρει στα σεμινάριά της. Η Βρετανική Βιβλιοθήκη εκθέτει τα γράμματά της. Το πρόσωπό της εμφανίζεται σε αφίσες για τις γυναίκες στην τεχνολογία.

Και κάθε Οκτώβριο, γιορτάζεται η Ada Lovelace Day — μια ημέρα για να θυμόμαστε όχι μόνο την πρώτη γυναίκα της πληροφορικής, αλλά την πρώτη που ονειρεύτηκε τον υπολογιστή όπως είναι σήμερα: μια μηχανή που εκτελεί ιδέες.

Κάθε φορά που ένας αλγόριθμος τρέχει, κάθε φορά που ένα πρόγραμμα ξεκινά, πίσω από τις γραμμές του υπάρχει η Άντα.

Η κόμισσα που είδε ποίηση στα γρανάζια. Η γυναίκα που μίλησε τη γλώσσα του μέλλοντος, πριν καν εφευρεθεί το παρόν.