Η φιλοσοφία ως άμυνα

Θεόδωρος Γεωργίου | Φιλοσοφική διάγνωση του παρόντος | Εκδόσεις ΣΜΙΛΗ

Μετά το έτος- τομή 1989 άλλαξε ριζικά ο κόσμος στον οποίο ζούμε σε όλα τα επίπεδα της δομής του και των λειτουργιών του. Στα τριάντα χρόνια της ιστορικής εξέλιξης οι αλλαγές είναι δομικές και ριζικές. Αρκεί να αναφέρει κανείς πώς τότε (στα τέλη του εικοστού αιώνα) είχε δομηθεί η ψηφιακή κοινωνία και σε ποιο βαθμό εξέλιξης βρίσκεται στις μέρες μας (στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα). Τα παραδείγματα των ριζικών αλλαγών είναι πάμπολλα και εντοπίζονται σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Συνάδελφοί μου (καθηγητές Πανεπιστημίου και στοχαστές) στην παγκόσμια φιλοσοφική κοινότητα έχουν ασχοληθεί και ασχολούνται με τη μελέτη και την έρευνα αυτών των ριζικών αλλαγών. Διεξάγονται έρευνες και γράφονται πραγματείες και σχετικά δοκίμια.

Εξ αρχής θα ήθελα να διευκρινιστεί ότι μπροστά σε αυτήν τη ριζική ανασύνταξη των κοινωνικών αντικειμένων η σκέψη, ο στοχασμός, η φιλοσοφία περιέχονται σε μια τέτοιου τύπου επιστημολογική θέση απορίας, όπου εάν προηγουμένως στο υπερβατολογικό επίπεδο δεν αποκατασταθούν νέες ισορροπίες ανάμεσα στο υποκείμενο και το αντικείμενο, τότε με μαθηματική βεβαιότητα θα οδηγηθεί η ανθρωπότητα στην τύφλωσή της. Ισχυρίζομαι, λοιπόν, ότι αυτό το «πράγμα» που ονομάζεται φιλοσοφία (όπως και το άλλο «πράγμα» που ονομάζεται: ποίηση) εκπληρώνει μια αποστολή, ένα έργο (Aufgabe) στον ανθρώπινο βίο. Ποιο, λοιπόν, είναι αυτό; Κατά τη θεωρητική προσωπική μου άποψη το έργο της φιλοσοφίας είναι να προστατεύσει τον άνθρωπο από τα δημιουργήματά του που στρέφονται εναντίον του ίδιου του ανθρώπου.

Η δεύτερη θεωρητικοπολιτική διευκρίνισή μου έχει να κάνει με το εξής: όταν ορίζω την αποστολή της φιλοσοφίας στον κόσμο μας ως άμυνα (πολιτική, κανονιστική-ηθική, αισθητική) απέναντι στο φυσικό και κοινωνικό κακό, δεν κάνω τίποτε περισσότερο και τίποτε λιγότερο απ’ αυτό που τονίζει ο Hegel (1770-1831). Κατά τον Hegel φιλοσοφία είναι η εποχή της συνειλημμένη σε έννοιες. Εγραψα λοιπόν αυτό το βιβλίο με τον τίτλο: «Φιλοσοφική διάγνωση του παρόντος» υπακούοντας στη θεωρητική προσταγή του Hegel, αλλά τελικά δεν είμαι βέβαιος ότι σχεδίασα την εννοιολογική ανασυγκρότηση της εποχής μας. Θα ήθελα να αναπτύξω τις σκέψεις μου σύμφωνα με τις οδηγίες του Hegel, αλλά τελικά το ίδιο το αντικείμενο (δηλ. η κοινωνία μας και η εποχή μας) αντιστέκεται στην ένταξή του σε κατηγορίες (κατά τον Αριστοτέλη) ή σε έννοιες (κατά τον Hegel).

Βρέθηκα, λοιπόν, μπροστά σ’ αυτό το επιστημολογικό αδιέξοδο ή ορθότερα απορία, με τη φιλοσοφική έννοια του όρου. Μπροστά σ’ ένα υπερτροφικό κοινωνικό αντικείμενο τι θα μπορούσε να κάνει ο στοχασμός και η φιλοσοφία; Να συνεχίσει την πορεία της χωρίς να αντιλαμβάνεται ότι η εποχή μας έχει προχωρήσει σ’ άλλες ατραπούς; Οπως ανέφερα την περίπτωση του «ψηφιακού κόσμου» θα ήθελα τώρα να σταθώ στην περίπτωση της «πανδημίας». Το υπερτροφικό κοινωνικό αντικείμενο (δηλ. η ίδια η κοινωνία) δεν αντιμετωπίστηκε όσον αφορά τη συγκρότησή του με εννοιολογικούς όρους, οι οποίοι θα έφτιαχναν μια νέα οντολογική συνείδηση. Η σκέψη παρέμεινε μπροστά στην «πανδημία» καθηλωμένη στα γραμματολογικά όριά της.

Για να αποσαφηνιστεί αυτό που υποστηρίζω οφείλω να σταθώ στο βιβλίο του Καναδού φιλόσοφου Charles Taylor που έχει τον τίτλο: The Malaise of Modernity (1991). Σ’ αυτό το βιβλίο του ο Taylor μεταξύ των άλλων αποδίδει στη σύγχρονη πολιτική κοινωνία ένα δομικό χαρακτηριστικό, το οποίο έχει καθολική εφαρμογή. Εντός της παγκόσμιας σύγχρονης πολιτικής κοινωνίας επανασχεδιάζονται οι δομές της και οι λειτουργίες της κατά τέτοιο τρόπο, ώστε οι πληθυσμοί να ομοιογενοποιούνται και ταυτόχρονα να καθίστανται πειθήνια ορφανά (δηλ. μάζες) της εξουσίας.

Και πάλι διευκρινίζω ότι εάν η απόσταση ανάμεσα στην εκάστοτε πολιτική εξουσία και τον «λαό» (σύμφωνα με τα νεωτερικά και σύγχρονα συνταγματικά κείμενα) μεγαλώνει, τότε δεν χρειάζεται να κάνουμε τίποτε περισσότερο στο επίπεδο της σκέψης παρά να εκφραστούμε «ειρωνικά», όπως μας προτείνει ο παλιός μου Αμερικανός φίλος Richard Rorty (1931-2007). Αυτό στη σύγχρονη θεωρητικο-πολιτική γλώσσα μεταφράζεται ως εξής: η δομική αλλαγή στο κεφάλαιο (από το βιομηχανικό φτάσαμε σήμερα στο τεχνο-ψηφιακό) επιφέρει αποτελέσματα παντού στην κοινωνία μας. Κατ’ αρχάς το νέο ψηφιακό κεφάλαιο «κατασκευάζει» τον άνθρωπο που παύει να είναι άτομο στην ατομική και συλλογική ζωή του. Δεύτερον, καταργεί τον άνθρωπο ως υποκείμενο (γνωσιοθεωρητικό – πολιτικό – πρακτικό – αισθητικό) και τον μετατρέπει σε κοινωνική μάζα.

Δεν αναφέρομαι ούτε στον Hegel ούτε στον Marx, αλλά προτρέπω όλους τους νέους επιστήμονες και στοχαστές να σκεφτούν πάνω στην ιστορική συγκυρία της παγκόσμιας εξέλιξης. Η σύγχρονη διεθνής πολιτική κοινωνία αντιμετωπίζει πολλά θεμελιώδη προβλήματα στην οργάνωσή της. Το πρώτο και κυριότερο είναι η ανάθεση της παγκόσμιας εξουσίας στο χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο και η υποβάθμιση της δημοκρατίας ως πολιτικής μορφής ζωής. Υστερα ήρθε ο μηχανισμός, ο οποίος επέλεξε τελικά για «λειτουργικό κανόνα» στις σύγχρονες κοινωνίες όχι την εξουσία που μπορεί να ελέγχεται και τελικά να αλλάζει κοσμοθεωρητικό προσανατολισμό, αλλά το χρήμα ως εμπόρευμα. Η ψηφιακή κοινωνία, την οποία δημιούργησε ο ίδιος ο άνθρωπος, είναι η ίδια η συνθήκη της αυτοκαταστροφής του. Οι Max Horkheimer (1895-1973) και Theodor W. Adorno (1903-1969) επεξεργάστηκαν το ερμηνευτικό σχήμα της εποχής τους (και της εποχής μας) που ονομάζεται: «διαλεκτική του διαφωτισμού» (του ορθολογισμού τελικά). Τα ανθρώπινα δημιουργήματα μπορούν να καταστρέψουν τον δημιουργικό άνθρωπο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό που ονομάζουμε: κλιματική αλλαγή.

Το βιβλίο μου διαιρείται σε τρία θεματικά κεφάλαια: η Ελλάδα είναι το ένα, το άλλο η Ευρώπη και τέλος ο «κόσμος χωρίς κέντρο» (Rorty). Τελικά οι αναγνώστες θα λύσουν τον γρίφο: σε ποια παγκόσμια κοινωνία ζούμε και με ποιες πραγματολογικές προϋποθέσεις.

Το βιβλίο μου αυτό με τον τίτλο: «Φιλοσοφική διάγνωση του παρόντος» είναι το ερευνητικό επιστέγασμα της ακαδημαϊκής διαδρομής και πορείας μου, που ξεκίνησε από το Πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης και συνεχίστηκε αργότερα στα πανεπιστήμια της Λειψίας και της Βόννης (Γερμανία) και στα πανεπιστήμια (Πάντειο, Πανεπιστήμιο Αθηνών και Πανεπιστήμιο Θράκης) στην Ελλάδα. Σ’ όλα αυτά τα πανεπιστήμια πάντοτε έκρινα πώς και γιατί ονομάζονται όλα αυτά τα θεσμικά ιδρύματα με τη λέξη: «Πανεπιστήμιο».

Επιτέλους μετά από τόσα χρόνια έχω αποκτήσει την επιστημολογική ικανότητα να υποστηρίζω τα εξής δύο πράγματα: Πρώτον, ότι η ελευθερία της έκφρασης είναι δομική συνθήκη της νεωτερικότητας και της σύγχρονης εποχής και κοινωνίας. Οποιος παραβιάζει αυτόν τον όρο και αυτή τη συνθήκη τίθεται εκτός του σύγχρονου πολιτικού πλαισίου. Δεύτερον, η διαβούλευση ή ορθότερα το «επικοινωνιακώς πράττειν» του καθηγητή μου Jürgen Habermas είναι το θεμέλιο της σύγχρονης πολιτικής κοινωνίας μας.

Κατά συνέπεια, όποιος δεν δέχεται αυτές τις δύο θεμελιώδεις αρχές πάνω στις οποίες θεμελιώνεται η ίδια η σύγχρονη πολιτική κοινωνία, οδηγείται στον φονταμενταλισμό. Δηλαδή στο πουθενά ή ορθότερα με τη φιλοσοφική έννοια του όρου στο «μηδέν», στον μηδενισμό!

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ

Βούλα Αττικής, Μάρτιος 2025