«Η ιστορία πρέπει να γίνεται αποδεκτή όπως είναι»

Duncan Hallas • Ο Μαρξισμός του Τρότσκι • (τέταρτη έκδοση) • Σελίδες 168 • Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο

Λέανδρος Μπόλαρης*

Ο μαρξισμός δεν είναι μια σειρά από δόγματα, συνταγές και προβλέψεις. Είναι μια «φιλοσοφία της πράξης». Η φράση αυτή προέρχεται –και είναι συνήθως ταυτισμένη με αυτόν– από τον μαρξιστή επαναστάτη Αντόνιο Γκράμσι. Η ενότητα της θεωρίας με την πράξη είναι βέβαια ένα χαρακτηριστικό όλων των εκπροσώπων της κλασικής μαρξιστικής παράδοσης. Ομως, δίπλα στον Μαρξ και τον Ενγκελς, τον Λένιν, τη Λούξεμπουργκ και τον Γκράμσι χρειάζεται να ξεχωρίσουμε τη μορφή του Λέοντα Τρότσκι. Το βιβλίο του Ντάνκαν Χάλας «Ο Μαρξισμός του Τρότσκι», που επανέκδωσε το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, είναι μια συμβολή στην αναγκαία εκ νέου «ανακάλυψή» του.

Το βιβλίο του Ντάνκαν Χάλας συνοψίζει τις ιδέες και τη δράση του Τρότσκι μέσα στο ιστορικό τους πλαίσιο. Είναι χωρισμένο σε τέσσερα μέρη. Το πρώτο, παρουσιάζει την «καρδιά» της θεωρητικής και πολιτικής κληρονομιάς του, τη θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης. Οταν τη διατύπωσε στις αρχές του 20ού αιώνα, ο Τρότσκι ήρθε σε ρήξη με την κυρίαρχη αντίληψη στην Αριστερά της εποχής που έβλεπε την ιστορία να προχωράει σε «σιδερένιες ράγες». Και έβαζε στην καρδιά της στρατηγικής της Αριστεράς την εργατική τάξη ως υποκείμενο της κοινωνικής αλλαγής. Αν συζητάμε σήμερα στην Αριστερά για τα «όρια του εφικτού», ο Τρότσκι έδινε μια πρωτότυπη απάντηση πίσω στο 1905. Η εργατική τάξη που θα ανατρέψει μια απολυταρχία, θα γυρίσει πίσω στη δουλειά για να υποστεί την απολυταρχία του αφεντικού και του διευθυντή; Η απάντηση ήταν όχι. Τα «όρια του εφικτού» θα τα καθορίσει η ίδια η τάξη με τη δράση της. Οχι μόνο σε μία χώρα, αλλά διεθνώς.

Ο καπιταλισμός του 21ου αιώνα διαφέρει πράγματι σε πολλά από την εποχή που διατύπωνε αυτή τη θεωρία ο Τρότσκι, αλλά ο «νόμος της άνισης και συνδυασμένης ανάπτυξης» του συστήματος συνεχίζει να ισχύει και –το πιο σημαντικό– να παράγει τον «ιστορικό νεκροθάφτη» του, την εργατική τάξη που κρατάει στα χέρια της το κλειδί της κοινωνικής απελευθέρωσης. Μια ματιά στην ανάδυση της Κίνας ως βασικού ανταγωνιστή των ΗΠΑ, με μια γιγάντια εργατική τάξη που κάθε σκίρτημά της προκαλεί τρόμο όχι μόνο στο Πεκίνο αλλά και στην Ουάσινγκτον, είναι απόδειξη της ζωτικότητας της θεωρίας του Τρότσκι.

Στη συνέχεια ο Χάλας παρουσιάζει τη μάχη του Τρότσκι ενάντια στην αναδυόμενη σταλινική γραφειοκρατία. Ο Τρότσκι ήταν ο πρώτος μπολσεβίκος που συγκρούστηκε με τον σταλινισμό και αυτό σήμαινε την υπεράσπιση της γνήσιας κληρονομιάς της Ρώσικης Επανάστασης και της χειραφετικής προοπτικής που είχε χαράξει. Μας προσφέρει ένα κόκκινο νήμα για να βάλουμε ξανά στην ατζέντα της Αριστεράς τον Σοσιαλισμό: μια κοινωνία πλέριας εργατικής δημοκρατίας, όπου τις αποφάσεις θα τις παίρνουν οι εργαζόμενοι δημοκρατικά και συλλογικά.

Τα επόμενα δύο κεφάλαια ασχολούνται με δύο αλληλένδετες πλευρές της συνεισφοράς του μεγάλου επαναστάτη. Τη συμβολή του στην ανάπτυξη της επαναστατικής στρατηγικής και τακτικής τόσο στα πρώτα χρόνια της Κομμουνιστικής Διεθνούς όσο και στα επόμενα, όταν χρειάστηκε να υπερασπίσει αυτή την κληρονομιά από τις επιλογές που έφεραν μεγάλες ήττες και χαμένες ευκαιρίες για το εργατικό κίνημα. Αλλά και τη σχέση ανάμεσα στην εργατική τάξη και το επαναστατικό κόμμα, «το ιστορικά καθορισμένο όργανο» με το οποίο η τάξη «φτάνει στην αυτοσυνείδησή της».

Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου ο Χάλας εξετάζει κριτικά την κληρονομιά του Τρότσκι. Το 1936 ο Τρότσκι έγραφε ότι «ποτάμια αίματος χωρίζουν τον Σταλινισμό από τον Μπολσεβικισμό». Παρ’ όλα αυτά, διατήρησε την άποψη ότι η Σοβιετική Ενωση παρέμενε ένα «εκφυλισμένο εργατικό κράτος». Σε διάλογο και κριτική αποτίμηση αυτής της ανάλυσης, ο Ντάνκαν Χάλας αντιπαραθέτει μια διαφορετική ανάλυση, αυτήν του κρατικού καπιταλισμού στη Ρωσία, όπως αναπτύχθηκε για πρώτη φορά από τον Τόνι Κλιφ στο τέλος της δεκαετίας του 1940.

Αυτή η ανάλυση ήταν κάτι πολύ πιο σημαντικό από μια διαφωνία για έναν «ορισμό». Ηταν το κλειδί για την κατανόηση της απρόσμενης –για όλη την Αριστερά– πορείας που πήρε το σύστημα παγκόσμια μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο: την κατάρρευση της αποικιοκρατίας, τον στρατιωτικό ανταγωνισμό των δύο υπερδυνάμεων, τη «χρυσή τριακονταετία» ενός συστήματος που έμοιαζε να έχει απαλλαγεί από τις καταστροφικές κρίσεις.

Ζούμε στην εποχή της καταστροφής, όπου ο καπιταλισμός γεννάει φτώχεια, πόλεμο, κλιματική κατάρρευση σε πρωτόγνωρη κλίμακα. Αλλά, ταυτόχρονα, γεννάει και μεγάλους αγώνες, εξεγέρσεις και επαναστάσεις. Ο Λέον Τρότσκι έζησε και έδρασε σε μια τέτοια περίοδο, στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Δεν την ανέλυσε μόνο, πάλεψε να καθορίσει την πορεία της. Ακόμα κι όταν έμοιαζε ότι κάθε τέτοια απόπειρα είναι μάταιη. Το 1937 έγραφε σε μια συντρόφισσα με την οποία πλέον διαφωνούσαν πολιτικά:

«Αγανάκτηση, θυμός, αποστροφή; Ναι, ακόμη και προσωρινή κούραση. Ολα αυτά είναι ανθρώπινα, πάρα πολύ ανθρώπινα. Αλλά δεν θα πιστέψω ότι έχετε υποκύψει στον πεσιμισμό... Αυτό θα ήταν σαν να παραδοθείτε παθητικά και γκρινιάζοντας στην Ιστορία. Πώς μπορεί κανείς να το κάνει αυτό; Η Ιστορία πρέπει να γίνεται αποδεκτή όπως είναι, και όταν επιτρέπει στον εαυτό της τέτοιες εξωφρενικές και βρόμικες αδικίες, πρέπει να την πολεμήσουμε με τις γροθιές μας».

Χρειαζόμαστε μια στρατηγική πυξίδα που, κόντρα στις πιέσεις για συμβιβασμούς και υποχωρήσεις που πηγάζουν από «τα πάνω» και γεννάνε την απαισιοδοξία, να αναδεικνύει έμπρακτα τις επαναστατικές δυνατότητες και δυναμικές της εποχής. Χρειαζόμαστε τον Τρότσκι, εξετάζοντας κριτικά τη μεγάλη επαναστατική κληρονομιά του, για τη θεωρία και την πράξη μιας Αριστεράς που θα οδηγεί σε νίκες.

* Ιστορικός - συγγραφέας