Λέξεις από τον βυθό της μνήμης

ΑΝΟΙΧΤΟ ΒΙΒΛΙΟ 31.05.25 21:06

Ο ηλικιωμένος Νάσος (Θανάσης) Λύρας παρακολουθεί την κατάρρευση της Ελλάδας από την ασφάλεια και την ευημερία του Μονάχου. Οι περιγραφές του για τη γερμανική οργάνωση -τα καθαρά πεζοδρόμια, τη φορολογική συνέπεια κ.λπ.- λειτουργούν ως κατηγορητήριο απέναντι σε μια χώρα που δεν κατάφερε ποτέ να οργανωθεί και να ορθοποδήσει. Ομως, πίσω από τον θαυμασμό του για τη Γερμανία και την επικριτική του στάση για την πατρίδα, κρύβεται μια συναισθηματική ψυχρότητα, μια απονέκρωση. Ο ήρωας αφηγείται τη ζωή του περισσότερο ως απλή εξιστόρηση, παρά ως επώδυνο βίωμα –στοιχείο που κατά παράδοξο τρόπο επιτρέπει στον αναγνώστη να κατανοήσει καλύτερα την ψυχοσύνθεσή του χωρίς το βάρος του μελοδραματισμού ή της νοσταλγίας.

Στο ημερολόγιό του, εκτός από τα επαγγελματικά και τα ερωτικά του επιτεύγματα -για τα οποία νιώθει αρκετά περήφανος-, αναφέρεται στα μεγάλα πολιτικά γεγονότα που σημάδεψαν τη χώρα του και κυρίως σε μία από τις πιο κρίσιμες φάσεις της πρόσφατης πολιτικής κρίσης, η οποία συμπίπτει με την περίοδο της γραφής του (από τον Οκτώβριο του 2014 έως τον Απρίλιο του 2016). Ο συνταξιούχος, πρώην επιτυχημένος διευθυντής πολυτελών ξενοδοχείων, γράφει γι’ αυτά με περίσσεια αυτοπεποίθηση και λόγο προσεκτικά ζυγισμένο –απλό, ρεαλιστικό και ενίοτε κυνικό. Ταυτόχρονα με συνεχή φλας μπακ ανατρέχει στο παρελθόν του και αναλογίζεται πώς αυτό επηρέασε την πορεία του, καθώς και τη μοίρα των οικείων του τα χρόνια της Κατοχής και της χούντας.

Ο Λύρας επί της ουσίας είναι ένας «ξένος», όπου κι αν βρεθεί. Οι πρώτες εμπειρίες του από τη Γερμανία διέπονται από παιδική αφέλεια· όμως ο χρόνος και η μνήμη μετατρέπουν στο τέλος αυτή τη φαντασμαγορία σε κάτι σχεδόν σκοτεινό και πολύ πιο περίπλοκο. Η σχέση του με τη Ζίγκι -μια Γερμανίδα ανώτερη τραπεζικό και σημαντικά νεότερή του- εισάγει την ιδιωτική διάσταση στο ευρύτερο πολιτισμικό σχόλιο. Η αδυναμία του να διαχειριστεί την ερωτική ελευθεριότητα της συντρόφου του αποκαλύπτει τα συντηρητικά του αντανακλαστικά και τα απωθημένα που σφράγισαν μια στερημένη νεότητα. Το πρώην μεγαλοστέλεχος, που πέρασε τη ζωή του σ’ ένα διεθνικό περιβάλλον, δείχνει να μην μπορεί να συμβαδίσει με τα σύγχρονα ήθη. Η σύγκρουση γενεών, πολιτισμών και έμφυλων ρόλων γίνεται εδώ εμφανής. Ο Λύρας είναι ο ενδιάμεσος: ο άνθρωπος που έζησε ανάμεσα στη μεταπολεμική ανοικοδόμηση και τη μεταμοντέρνα ρευστότητα, χωρίς να ενσωματωθεί πραγματικά σε καμία από τις δύο.

Επιστρέφοντας στην Ελλάδα -έστω για λίγο, έστω στην εκπνοή του βίου του- η προσπάθεια επαναπροσδιορισμού της ταυτότητάς του ναυαγεί. Συνειδητοποιεί ότι «η ξενότητα» δεν είναι τόπος, αλλά κατάσταση –μια συνθήκη ύπαρξης. Αφού ακόμη και στον τόπο καταγωγής του, τη Μυτιλήνη, αρκετοί τον αποκαλούν «ο Γερμανός». Στον ύστατο απολογισμό του το οικογενειακό μυστικό που αποκαλύπτεται και σχετίζεται με τα χρόνια της Κατοχής και τη σχέση με το εβραϊκό ζευγάρι φέρνει στο φως μια απώτερη αλήθεια: η ζωή δεν είναι μόνο προϊόν επιλογής, αλλά πρωτίστως αποτέλεσμα μιας σειράς από τυχαίες συναντήσεις και παρεξηγήσεις. Ομως αυτό δεν την καθιστά λιγότερο αυθεντική –το αντίθετο. Αναδεικνύει την ανθρώπινη μοίρα ως ένα σύνθετο μίγμα βούλησης και συγκυριών.

Το μυθιστόρημα του Πανσέληνου διαχειρίζεται το μοτίβο της σύμπτωσης (του τυχαίου με νόημα) περίτεχνα. Αλλά και το ίδιο το τυχαίο αναδύεται και ενσωματώνεται οργανικά στην προβληματική του έργου. Πρόκειται για έργο με πλούσια πλοκή και μινιμαλιστική δομή –υπαρξιακό, με σαφείς πολιτικές θέσεις και προεκτάσεις. Εκτός από τη σαγήνη της ιστορίας του, την ακρίβεια στην περιγραφή, την αφηγηματική ωριμότητα και την οικονομία του, λειτουργεί ως μαρτυρία για την ελληνική κρίση των ετών 2010–2016 –και όχι μόνο.