«Μια θάλασσα έρωτας για τον κυρ Αλέξανδρο»

Η παράσταση του Δήμου Αβδελιώδη «Ονειρο στο κύμα-Ερως ήρως» του Παπαδιαμάντη, που θα επαναληφθεί τη Δευτέρα 13 και την Τρίτη 14 Ιανουαρίου 2025 στο Θέατρο Αθηνών, αποτέλεσε ήδη θεατρικό επίτευγμα: Το κοινό παρακολουθούσε επί 90 λεπτά καθηλωμένο τον έναν και μόνο ερμηνευτή να δίνει σώμα και πνοή στον κόσμο του κυρ Αλέξανδρου και, μετά το φινάλε, τον επανέφερε ξανά και ξανά στη σκηνή με ένα ενθουσιώδες χειροκρότημα.

Προσωπικά, μου ξύπνησε μνήμες και σκέψεις που με έκαναν να ανανεώσω με τον σκηνοθέτη αυτόν έναν διάλογο που κρατά χρόνια.

Στα δεκατρία μου χρόνια ο πατέρας μου αντέγραψε με το χέρι του για χάρη μου και μου διάβασε «Το μοιρολόι της φώκιας». Τι νομίζεις, με ρώτησε. Μπορεί οι φώκιες να τραγουδούν, πριν από το εσπέριο δείπνο τους; Παρά την αμήχανη σιωπή μου, ο πατέρας μου μού χάρισε τα άπαντα του Σκιαθίτη σε έκδοση του Βαλέτα, χριστουγεννιάτικο δώρο που ξεπερνούσε το βαλάντιό του. Λίγο αργότερα, έμαθα στο σχολειό ότι η φώκια είχε κατά το διήγημα φάει την πνιγμένη Ακριβούλα, αλλά πως αυτό ήταν ένα σύμβολο για την ανθρώπινη μοίρα.

Στα τριάντα μου πια, ταξίδεψα με τη σύντροφό μου στη Σκιάθο για ένα προσκύνημα που ξεκίνησε από το νεκροταφείο όπου αναπαύεται ο συγγραφέας και -κάτω ακριβώς από το νεκροταφείο- τον βράχο από όπου έπεσε και πνίγηκε το κορίτσι. Προχωρώντας δύσκολα γιαλό γιαλό στα βράχια και φτάνοντας εκεί ακούσαμε μια γυναικεία φωνή πίσω μας: «Ψάχνετε την Ακριβούλα; Ητανε μικρανιψιά της θείας μου. Να, από δω έπεσε και την έφαγε η φώκια». Από κει και πέρα στο πέρασμα των δεκαετιών όλο και νέα στοιχεία (ξεκινώντας από τη μονάχους μονάχους, τη φώκια των Σποράδων) μάς έπειθαν ότι αυτά που θεωρούσαμε μόνο συμβολικά στον Παπαδιαμάντη ήταν εντελώς πραγματικά και γι’ αυτό ακόμη συμβολικότερα. Τελευταίο για την ώρα στοιχείο, γνωστό υποθέτω στους ειδικούς: Από φίλους στη Σκιάθο πληροφορηθήκαμε το 2023 για τον άτυχο ναυαγό, τον «Νεκρό ταξιδιώτη», που ο συγγραφέας μάς δείχνει τη θάλασσα να τον επιστρέφει στοργικά στην πατρίδα του, πως ο ήρωας και αυτού του διηγήματος ήταν υπαρκτό πρόσωπο που η μνήμη του μένει ζωντανή στο νησί.

«Ονειρο στο κύμα», Γιάγκος Ανδρεάδης, κραγιόνια σε χαρτί, 2023

Η θάλασσα, λέξη με την οποία ο πρωτοπόρος ψυχαναλυτής Σάντορ Φερέντσι τιτλοφορεί το διάσημο έργο του αφιερωμένο στην επιστροφή στη μήτρα, είναι και για τον Παπαδιαμάντη η ανεξάντλητη μήτρα δημιουργικών ονείρων, στοχασμών και μορφών. Με αυτές τις σκέψεις έθεσα κάποια ερωτήματα στον Δήμο Αβδελιώδη που θεωρώ ότι η δημιουργία του είναι με μια έννοια ένα έλλογο όνειρο στο κύμα της «θαλάσσιας» δημιουργίας.

Κατέφυγα σ’ αυτόν για μια απάντηση δημιουργού στο αίνιγμα που αποτελεί το αντιθετικό φαινομενικά δίπολο πραγματικότητα/σύμβολο. Και, ακόμη, του ζήτησα να μου μιλήσει για τον ιδιαίτερο τρόπο του με τον οποίο συνθέτει την αφήγηση με τη δραματοποίηση, ανοίγοντας στον ερμηνευτή -εδώ στον μεταμορφικό Θεμιστοκλή Καρποδίνη- έναν δρόμο που είναι δώρο για τον ηθοποιό. Κομβικό στοιχείο στον δρόμο αυτόν είναι η αυτοσκηνοθεσία, όρος τον οποίο χρησιμοποίησε ο Τάσος Λιγνάδης στο βιβλίο του «Το ζώον και το τέρας» για να επισημάνει ότι τα τραγικά έργα περιέχουν για τον ταπεινό και δημιουργικό αναγνώστη/ερμηνευτή προτάσεις σκηνοθεσίας. Αυτή η δημιουργική ταπεινοφροσύνη είναι οδηγός και του Αβδελιώδη, είτε σκηνοθετεί τραγικούς είτε Παπαδιαμάντη, Σολωμό ή Βιζυηνό.

● «Ονειρο στο κύμα» και «Ερως ήρως». Τι σημαίνουν για σένα οι τίτλοι των δύο διηγημάτων του Παπαδιαμάντη, με φόντο τη θάλασσα που συνθέτουν το κείμενο τη παράστασής σου;

Στη σκέψη του Παπαδιαμάντη το όνειρο ως άυλη, φευγαλέα και άπιαστη οντότητα συνδυάζεται με το κύμα της θάλασσας, που είναι υλικό στοιχείο, αλλά ομοούσιο ως ιδέα με το όνειρο. Πρόκειται για συμβολική γραφή, η οποία όμως αποκαλύπτει το όντως πραγματικό.

● Ρεαλισμός δηλαδή και όχι ηθογραφία;

Ναι, γιατί η ηθογραφία είναι κατά το πλείστον περιγραφική. Υπάρχει σημαντική ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στη γραφή του Παπαδιαμάντη και στους σπουδαίους Ελληνες ηθογράφους, από τον Καρκαβίτσα μέχρι τον Ροΐδη, οι οποίοι έχουν αποτυπώσει τα ήθη της εποχή τους με το δικό τους συγγραφικό ταμπεραμέντο. Ο Παπαδιαμάντης ανήκει στο πνεύμα της δραματουργίας των μεγάλων ποιητών του αρχαίου δράματος, που ο σκοπός τους ήταν να ψυχαγωγούν και να θεραπεύουν το κοινό τους με τον Λόγο και με τη συγκίνηση που θα προκαλούσε το έργο τους, καλλιεργώντας συνειδητά τις πανανθρώπινες αξίες που δημιουργούν ομοψυχία και σεβασμό στη ζωή και την ανθρώπινη ύπαρξη. Κι αυτό συντελείται μόνον όταν υπάρχει η αποκάλυψη της αλήθειας μέσω του έργου.

● Εννοείς μιας αντικειμενικής αλήθειας;

Και τρόπον τινά απόλυτης, στον βαθμό που η έννοια της αλήθειας που μας αφορά ρεαλιστικά είναι έννοια μαθηματικού μεγέθους και μας προσφέρει, όπως και μια σωστή μαθηματική πράξη, τη βεβαιότητα για το ποιο είναι το σωστό αποτέλεσμα και ποιο το λάθος. Αυτή είναι η αλήθεια που μας ενώνει με την ίδια σύμφωνη γνώμη, όντας η ουσιωδέστερη αξία της ανθρώπινης συνύπαρξης. Ο Παπαδιαμάντης είναι φορέας και δότης αυτής της ρεαλιστικής αλήθειας που μας δημιουργεί ομοψυχία, επειδή μας κάνει να νιώθουμε ακαταμάχητη συγκίνηση διακρίνοντας με καθαρότητα ποιο είναι το ωραίο και ποιο το άσχημο. Την ιερότητα του Παπαδιαμάντη και του Σολωμού αναγνώρισαν όλοι οι ποιητές και ανάμεσά τους ο Σεφέρης και ο Ελύτης που έγραψε: «Οπου και να σας βρίσκει το κακό αδερφοί, όπου και να θολώνει ο νους σας, μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό και Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη».

● Συμφωνείς πως εκτός από τον Παπαδιαμάντη, ο Σολωμός και ο Βιζυηνός αυτοσκηνοθετούνται και μας οδηγούν να τους ερμηνεύσουμε ως μέτοχοι της ίδιας ρεαλιστικής Αλήθειας;

Βέβαια! Αλλά θα πρόσθετα και τον Καβάφη. Το έργο τους είναι πυκνό και συντεταγμένο ως μουσική παρτιτούρα που, ακόμα κι ένα σημείο της στίξης να αλλάξει, αλλάζει το νόημα. Επίσης αυτό που φαίνεται στη μορφή ως ποίηση μέσα από τη γλαφυρότητα και την οικονομία του λόγου τους, είναι το όντως πραγματικό, που φαντάζει παραδόξως ως συμβολικό ή φαντασιακό, με τις εικόνες και τις ιδέες να δίνουν την αίσθηση ότι είναι κινηματογραφικά πλάνα που εναλλάσσονται με διαφορετική κάθε φορά γωνία και μέγεθος φακού. Αν σκηνοθετήσει κανείς αυτά τα κάδρα αναπαριστώντας τα με τον καθιερωμένο θεατρικό τρόπο, προσπαθώντας να δημιουργήσει σκηνικές εικόνες είναι εξαιρετικά δύσκολο έως ακατόρθωτο να ανταγωνιστεί αυτούς τους ποιητές στην ακρίβεια και την ταχύτητα του νοήματος. Ετσι δεν μένει παρά να υποστηρίζουμε αυτή την πυκνότητα και τη διαύγεια της δικής τους σκηνοθεσίας μέσω της διαχείρισης της εκφοράς του λόγου, για να αποδοθεί πιστά η φωνητική αναπαράσταση του κειμένου που δημιουργεί στον νου των θεατών εικόνες, αποσαφηνίζει τις ιδέες του κειμένου αλλά και τα αισθήματα του ίδιου του δημιουργού τους γι’ αυτές τις εικόνες και τις ιδέες.

● Υπάρχουν πρόγονοι ή πρόδρομοι μιας τέτοιας θεατρικής φωνητικής αναπαράστασης του κειμένου; Για παράδειγμα, έρχεται στον νου μου η αγγελική ρήση της τραγωδίας όπου ο άγγελος με μόνη τη φωνή του ζωντανεύει ολόκληρους κόσμους γεγονότων και προσώπων.

Η αντίληψη για την οποία μιλάμε εμπνέεται από τη λογική του αρχαίου δράματος όπου οι πληροφορίες του κειμένου μεταφέρονται στους θεατές ευρύτερα διά του λόγου μέσα από τη φωνή των ηθοποιών που φορούσαν μάσκα. Το πνεύμα του αρχαίου δράματος είναι πως το τραγικό, και ό,τι μας φοβίζει ως γεγονός της πραγματικότητας, μετουσιώνεται «δι’ ελέου και φόβου» σε καλλιτεχνικό γεγονός, που παράγει ακριβώς το αντίθετο. Μας προκαλεί δηλαδή ευχαρίστηση, όχι βέβαια γιατί είμαστε χαιρέκακοι, αλλά επειδή η έλλογη διαχείριση του κάθε θέματος ξεκαθαρίζει αδιόρατα τις αιτίες και το πλαίσιο μέσα στο οποίο συμβαίνει. Η αποκάλυψη των αιτιών, που ονομάζουμε Λόγο και ενυπάρχει δυνάμει σε κάθε ανθρώπινο πλάσμα, είναι το αγαθό της πραγματικής αλήθειας που αναστέλλει το ενοχικό προπατορικό σφάλμα, για να καθορίζει ο ίδιος ο άνθρωπος την πορεία του ως ομοίωση θεού και όχι ως υπόδικος στη μοίρα που τη θεωρούσε πεπρωμένο.

● Μήπως η προσήλωσή σου σε «πολυφωνικά» έργα, όπως αυτά του Παπαδιαμάντη, του Σολωμού, του Βιζυηνού, σε ενέπνευσε να κινηθείς προς τον δρόμο αυτό; Να πρόκειται δηλαδή για το πρωτότυπο αποτέλεσμα ενός διαλόγου ανάμεσα σε αυτά που θα αποκαλούσα τα κοιτάσματα της έμπνευσής σου και τον τρόπο που τα πραγματώνεις;

Και βέβαια με ενέπνευσαν και με μαγνήτισαν και μ’ έμαθαν πως η δραματουργική τέχνη δεν είναι μόνο αποτέλεσμα μιας έμπνευσης ή το βήμα μιας προσωπικής έκφρασης, αλλά κυρίως επιλογή συνειδητή, για τη διαχείριση και την αρχιτεκτονική ενός πλήθους πληροφοριών, που η ανασύνταξή τους έχει μόνο έναν σκοπό: την ανάδειξη της αλήθειας, που μας αφορά και που μας συγκινεί βαθιά. Εννοώντας πως η συγκίνηση δεν είναι απαραίτητα το κλάμα ή το γέλιο, αλλά κυρίως η ψυχική ευφορία που αισθανόμαστε όταν επανασυνδεόμαστε με την όντως πραγματικότητα μέσα από τη λογική και τη δραματική τάξη. Η σημασία της πολυφωνικής αυτής τέχνης, θεατρικής και άλλης, είναι καθοριστική, αν αναλογιστούμε ότι η ορθή αναπαράσταση των ουμανιστικών αριστουργημάτων της ελληνικής και της παγκόσμιας Γραμματείας μπορεί να επηρεάσει τις διψασμένες από την ανομβρία νοήματος συνειδήσεις των νέων γενιών. Αναλογιζόμενοι πόσο καθοριστική είναι η αθόρυβη αλλά βαθιά επιρροή της τέχνης είτε προς το καλό όταν είναι συνειδητή είτε προς το χάος όταν οι λειτουργοί της έχουν άγνοια της επιρροής της.

● Ενας μόνον ερμηνευτής συνεχώς επί σκηνής επί περίπου 90 λεπτά…

Αντιμετωπίζω το κάθε κείμενο ως μια λανθάνουσα παρτιτούρα που πρέπει μέσω της φωνής του ηθοποιού να φέρει στο φως όλες τις σημασίες που κατοικούν μέσα στις φράσεις του, που δεν είναι κάτι άλλο από ιδέες, εικόνες και τα αισθήματα που έχει ο ίδιος ο συγγραφέας γι’ αυτές τις εικόνες και τις ιδέες. Ετσι, κάθε έργο αποκαλύπτει τη λογική και μουσική μοναδικότητά του, σε σχέση με οποιοδήποτε άλλο ομοειδές έργο, με έμπρακτο αποτέλεσμα να γίνεται βιωματικό και αξέχαστο απόκτημα για κάθε άνθρωπο ανεξαρτήτως ηλικίας και παιδείας.

Γι’ αυτό προτιμώ τα λογοτεχνικά έργα να ερμηνεύονται από έναν ηθοποιό που ενσαρκώνει τον συγγραφέα, κι από μέσα του αναδύονται όλοι οι ήρωές του με την ταχύτητα της σκέψης και των συνειρμών του και όχι με τις καθιερωμένες θεατρικές συμβάσεις. Ετσι ο ηθοποιός συγκεντρώνεται και μπαίνει βιωματικά μέσα στην ψυχή του ίδιου του συγγραφέα, με αποτέλεσμα να βλέπουμε και να ακούμε βιωματικά την αλληλουχία των φράσεων τη στιγμή ακριβώς που τις συλλαμβάνει. Το εργαλείο της μεθόδου που ανακάλυψα και συστηματοποίησα για την εκφορά του λόγου του κειμένου ως μιας μουσικής παρτιτούρας είναι το πλεονέκτημά μας, γιατί επικεντρώνεται αποκλειστικά και μόνο στη φωνητική απόδοσή του με ουσιώδη, συντεταγμένη και μουσικής φύσεως εκφορά του λόγου, χωρίς ίχνος πειραματισμού. Ωστόσο ο αυτοσχεδιασμός μπορεί να συμβεί όταν ο ηθοποιός, όντας απόλυτος κάτοχος της φωνητικής ερμηνείας, μπορεί μέσα στον ορισμένο χρόνο του συγκεκριμένου ρυθμού της φράσης να προλάβει να αυξήσει ή να μειώσει τον χρόνο των φωνηέντων. Πράγμα δύσκολο, αλλά όχι ανέφικτο.

Εχω την τύχη να δουλεύω με ηθοποιούς που εμπιστεύονται τη μέθοδό μου απαλλαγμένοι από το ψυχολογικό κόστος και την αγωνία του αποτελέσματος, κι έτσι έχουμε κάνει 30 διαφορετικά έργα ρεπερτορίου με σταθερές ερμηνείες που μπορούν διαρκώς να βελτιώνονται, όπως συμβαίνει και με την όπερα.

Θα αναφερθώ στον Θεμιστοκλή Καρποδίνη, άριστο ερμηνευτή της παράστασής μας, που δεν σταμάτησε να βελτιώνεται χάρη στην εργατικότητα και τη μελέτη των κανόνων που εφαρμόζουμε, εμβαθύνουν στην απόδοση των συναισθημάτων και του νοήματος του κειμένου του Παπαδιαμάντη.

Δεν νομίζω πως κάνουμε κάτι περισσότερο από τον τρόπο εκφοράς του λόγου που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Ομηρίδες για να μπορεί το κοινό να ακούει ένα έργο 15.000 στίχων όπως η «Ιλιάδα» και η «Οδύσσεια» και να μένει προσηλωμένο απολαμβάνοντας.