Οι λίθινοι αναβαθμοί της Σίφνου: Όταν μια τεχνική αιώνων δείχνει τον δρόμο για το μέλλον του νερού

Επενδύοντας στη σοφία του παρελθόντος για ένα βιώσιμο μέλλον, η ευεργεσία των 120 λίθινων αναβαθμών που κατασκευάζονται στα 2 ρέματα έχουν σπουδαία συμφέροντα για το περιβάλλον. Σε περιόδους βροχοπτώσεων συγκρατούν μέρος του νερού, εμπλουτίζοντας τον υδροφόρο ορίζοντα, ενισχύοντας τη βιοποικιλότητα και μετριάζοντας τον κίνδυνο πλημμύρας και ξηρασίας.

«Η πρακτική αυτή αποδεικνύει πώς η πολιτιστική κληρονομιά μπορεί να αποτελέσει πυλώνα για τη βιώσιμη ανάπτυξη» όπως τονίζει χαρακτηριστικά στο CNN Greece η Υπεύθυνη του Προγράμματος για το Νερό του Μεσογειακού Ινστιτούτου για τη Φύση και τον Άνθρωπο (MedINA) Σοφία Τζούλη.

Τοποθέτηση λίθινων αναβαθμών στη Σίφνο

MedINA

«Η στροφή προς πρακτικές όπως οι λίθινοι αναβαθμοί δεν είναι μόνο μια επιστροφή στο παρελθόν, αλλά μια συνειδητή επιλογή απέναντι σε σύγχρονες περιβαλλοντικές προκλήσεις» επισημαίνει από την πλευρά του ο Υπεύθυνος Έργου CARDIMED της MedINA, Κώστας Πετράκος.

Τι είναι, όμως, οι λίθινοι αναβαθμοί;

Οι λίθινοι αναβαθμοί είναι μια παραδοσιακή πρακτική διαχείρισης των υδάτινων πόρων που απαντάται ευρέως στα νησιά της Μεσογείου. Όπως και οι χαρακτηριστικές πεζούλες, ο πρωταρχικός τρόπος δημιουργίας καλλιεργήσιμων επιφανειών στα νησιά, έτσι και οι αναβαθμοί κατασκευάζονται αποκλειστικά με την τεχνική της ξερολιθιάς, χρησιμοποιώντας εμφανώς μόνο πέτρα, χωρίς συνδετικά υλικά.

Ο ρόλος τους είναι απλός, αλλά καθοριστικός: «Σκαλοπατιάζουν» την κοίτη των ρεμάτων, επιβραδύνοντας τη ροή του νερού και επιτρέποντάς του να παραμείνει περισσότερο στον υδρολογικό κύκλο του ίδιου του νησιού, αντί να καταλήγει απευθείας στη θάλασσα. Η τεχνική αυτή, ήδη γνωστή από την αρχαιότητα, όπως δείχνουν αρχαιολογικά ευρήματα, αξιοποιούνταν κυρίως για την άρδευση καλλιεργειών και είναι ενδεικτική της ευφυΐας των τοπικών κοινωνιών στη διαχείριση του περιορισμένου υδατικού αποθέματος.

Αξίζει να σημειωθεί, ότι ως σήμερα, θέλγητρο στη σύμπραξη με ένα ευρύ δίκτυο φορέων, οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, τοπικών αρχών και ενεργών πολιτών, έχουν υλοποιηθεί δίκτυα λίθινων αναβαθμών στην Πάρο και την Ίο, ενώ στη Σίφνο η πρακτική εφαρμόζεται σε 2 διαφορετικά ρέματα της ίδιας λεκάνης απορροής.

Στην περίπτωση της Σίφνου, οι λίθινοι αναβαθμοί κατασκευάζονται σε 2 από τα σημαντικότερα ρέματα της Σίφνου, στον Ταξιάρχη Σκάφης και στη Χώνη. Όπως εξηγεί ο κ. Πετράκος τα ρέματα αυτά «συγκεντρώνουν νερά από πολλούς μικρότερους κλάδους που ξεκινούν από τις ψηλότερες περιοχές του νησιού και παίζουν κομβικό ρόλο στην υδρολογική του ισορροπία. Καταλήγουν τελικά στο κύριο ρέμα των Καμαρών, όπου βρίσκονται βασικές κοινωνικές και τουριστικές υποδομές, καθώς και το λιμάνι του νησιού».

Ο Κώστας Πετράκος

Η υπερχείλιση του φράγματος των Καμάρων το 2017

Συνιστά, λοιπόν, όπως επισημαίνει ο όμοιος «για μια περιοχή με έντονη ανθρώπινη δραστηριότητα και συνεπώς, με υψηλό κίνδυνο πλημμυρικών φαινομένων». Υπενθυμίζει, δε, την υπερχείλιση του φράγματος των Καμάρων το 2017, η οποία «ανέδειξε την χητεία για ενίσχυση της ανθεκτικότητας του συστήματος».

«Με βάση αυτά τα δεδομένα, η επιλογή των συγκεκριμένων σημείων για την κατασκευή και συντήρηση των αναβαθμών έγινε με στόχο την πρόληψη ανάλογων φαινομένων στο μέλλον» αναφέρει ο πολιτικός μηχανικός.

Ποια εργαλεία «επιστρατεύτηκαν» για το συγκεκριμένο έργο; «Η διαδικασία βασίστηκε τόσο στην επιτόπια έρευνα όσο και σε σύγχρονα εργαλεία, όπως η φωτογραμμετρική αποτύπωση με drone, προκειμένου να εντοπιστούν τα πιο κατάλληλα σημεία για την παρέμβαση. Πρόκειται εμφανώς για μια ήπια και στοχευμένη δράση που στηρίζεται στην επιστημονική γνώση, αλλά και στις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας» σημειώνει ο κ. Πετράκος.

Οι αναβαθμοί βαθιά συνδεδεμένοι με την πολιτιστική πανομοιότητα των νησιών

Η πρακτική των αναβαθμών, όπως επισημαίνουν οι επιστήμονες, έχει τις «ρίζες» της στο παρελθόν.

«Στα νησιά του Αιγαίου -αλλά και της Μεσογείου γενικότερα- όπου οι υδάτινοι πόροι είναι περιορισμένοι, οι τοπικές κοινωνίες αξιοποιούσαν ανέκαθεν παραδοσιακές τεχνικές για τη διαχείριση του νερού» αναφέρει η κα Τζούλη.

«Μία από αυτές ήταν η κατασκευή λίθινων αναβαθμών σε ρέματα εφήμερης ροής, εμφανώς σε ρέματα που ενεργοποιούνται μόνο κατά τις βροχοπτώσεις. Οι αναβαθμοί αυτοί, βαθιά συνδεδεμένοι με την πολιτιστική πανομοιότητα των νησιών, αποτελούν παράδειγμα ήπιας και φιλικής προς το περιβάλλον παρέμβασης» συνεχίζει.

Η Σοφία Τζούλη

Γιατί; Διότι αξιοποιούν τη φυσική δυναμική, τα χαρακτηριστικά του εδάφους και τα τοπικά υλικά, και εντάσσονται στο περιορισμοί των λεγόμενων «λύσεων βασισμένων στη φύση» (Nature-based Solutions), που τόσο αναγκαίες είναι σε καιρούς που ο άνθρωπος τείνει να στρέφεται σε πιο παρεμβατικές και ενίοτε σαρωτικές μεθόδους.

Διατήρηση πολύτιμων υδατικών αποθεμάτων

Σε τέτοιους καιρούς, λοιπόν, τα συμφέροντα των αναβαθμών είναι πολλαπλά. Όπως αναλύει η πολιτική μηχανικός «συγκρατούν και επιβραδύνουν τη ροή του νερού, διευκολύνοντας τη σταδιακή απορρόφησή του από το έδαφος.

«Έτσι, ενισχύεται ο υδροφόρος ορίζοντας και περιορίζονται οι επιπτώσεις από πλημμύρες και ξηρασίες, φαινόμενα που, λόγω της κλιματικής αλλαγής, γίνονται όλο και πιο συχνά και πιο έντονα» τονίζει.

Συμπληρώνει, μάλιστα, ότι ταυτόχρονα «διατηρούνται πολύτιμα υδατικά αποθέματα για αγροτικές και άλλες χρήσεις, ενώ ενισχύεται η οικολογική ποιότητα των βιοτόπων αρκετών ειδών φυτών και ζώων, τα οποία εξαρτώνται από την παρουσία νερού».

Δείχνει άραγε η επιστροφή στο παρελθόν το δρόμο για την αντιμετώπιση των προκλήσεων του παρόντος και του μέλλοντος;

«Σε εποχές που τα ακραία καιρικά φαινόμενα, η υποβάθμιση των οικοσυστημάτων και η πίεση στους φυσικούς πόρους γίνονται ολοένα εντονότερα, τα μεγάλα έργα με βαρύ περιβαλλοντικό αποτύπωμα συχνά αποδεικνύονται ανεπαρκή ή δυσανάλογα παρεμβατικά» απαντά ο κ. Πετράκος.

Λύσεις βασισμένες στη φύση

«Αντίθετα, οι «λύσεις βασισμένες στη φύση», οι οποίες αντλούν γνώση από την εμπειρία παλαιότερων γενεών και σέβονται τα φυσικά χαρακτηριστικά κάθε τόπου, προσφέρουν πιο ευέλικτες και βιώσιμες προσεγγίσεις» προσθέτει χαρακτηριστικά ο όμοιος για να συμπληρώσεις πως «οι παραδοσιακές τεχνικές συνδυάζουν χαμηλό κόστος, ήπια προσάρτηση στο τοπίο και πολλαπλά οφέλη».

Τοποθέτηση λίθινων αναβαθμών στη Σίφνο

MedINA

Την ίδια ώρα, όμως, υπογραμμίζει πως η αναβίωσή τους «επανασυνδέει τις τοπικές κοινωνίες με τη γνώση και τις πρακτικές που τις βοήθησαν να ζήσουν σε αρμονία με το περιβάλλον για αιώνες. Πρόκειται για μια σύγχρονη θεώρηση της προόδου, που αναγνωρίζει την αξία της πολιτιστικής κληρονομιάς ως μέρος της λύσης και όχι ως κάτι ξεπερασμένο».

Πρωτοβουλίες όπως αυτή των λίθινων αναβαθμών, αναδεικνύουν ένα μεγάλο στοίχημα, όπως σημειώνει η κα Τζούλη: «Η φροντίδα για το νερό είναι σκέψη όλων μας, ειδικά στα άνυδρα νησιά του Αιγαίου, όπου κάθε σταγόνα μετράει».

Έτσι, μέσα από την εφαρμογή των λίθινων αναβαθμών, αξιοποιείται η παραδοσιακή γνώση ενισχύοντας τη φυσική ανανέωση των υδάτων και προστατεύοντας το τοπίο.

«Αυτή η απλή, αλλά ουσιαστική λύση, δείχνει ότι μπορούμε να συνεργαστούμε αρμονικά με τη φύση, όχι ενάντια σε αυτή. Η πρακτική αυτή αποδεικνύει πώς η πολιτιστική κληρονομιά μπορεί να αποτελέσει πυλώνα για τη βιώσιμη ανάπτυξη. Μέσω της εφαρμογής της μπορούμε να αυξήσουμε τη διαθεσιμότητα νερού, να ενισχύσουμε τη βιοποικιλότητα και να θωρακίσουμε τις κοινότητες μας απέναντι στην κλιματική αλλαγή» επισημαίνει.

Το μήνυμα, δε, που στέλνουν είναι σαφές: «Η προστασία του νερού δεν είναι μόνο τεχνική πρόκληση, αλλά και συλλογική ευθύνη.