Ψηλαφώντας τον λαβύρινθο της δικαιοσύνης

Με ενδιαφέρον και μεγάλη ικανοποίηση διάβασα το βιβλίο του Κώστα Δουζίνα «Το Κράτος των Δικαστών» (εκδόσεις Παπαζήση, 2025). Προσπάθησα να το μελετήσω αποστασιοποιημένος όσο μπορούσα από κάθε αμιγώς νομική συλλογιστική, ακόμα και από έννοιες που μας διδάχτηκαν ως γενικές αρχές του Δικαίου στο πρώτο έτος σπουδών στη Νομική· αποστασιοποιημένος ακόμα και από αυτή τη μόνη ασφαλή μέθοδο ερμηνείας της έννοιας «τι είναι δίκαιο» που αποκαλούμε κοινό περί δικαίου αίσθημα, την οποία η δικαστική, πολιτειακή και ακαδημαϊκή ηγεσία έχει χαρακτηρίσει ακραίο λαϊκισμό. Προσπάθησα να αντιληφθώ τα δοκίμια αυτά με τον τρόπο που ένας άσχετος, για παράδειγμα, με τη φυσική θα ήθελε να καταλάβει πώς λειτουργεί στην πράξη η θεωρία της σχετικότητας ή ο κβαντικός εναγκαλισμός.

Απογοητευμένος μέχρι σήμερα από τη δυσνόητη (για όλους αυτούς προς όφελος ή σε βάρος των οποίων έχει θεμελιωθεί η Βαβέλ του νομικού μας συστήματος) γλώσσα, επιτέλους κατάλαβα τους λόγους της αποστροφής μου για τον τρόπο με τον οποίο η νομική επιστήμη συμπεριφέρεται στους πολίτες, ακόμα και σε αυτούς των επαιρομένων για τη δημοκρατική τους ευαισθησία χωρών. Να σημειώσω ότι η νομική κάποτε δεν ήταν επιστήμη αλλά μια μορφή παράδοσης, εν είδει μουσικής τέχνης («κιθαρίζειν» έλεγαν οι αρχαίοι Αθηναίοι την τεχνική απομνημόνευσης των νόμων), βασισμένης στους συμβιωτικούς κανόνες της κοινωνικής ζωής της πόλεως.

Η νομική γλώσσα είναι αβασάνιστα κατανοητή για τους ομιλούντες αυτήν και την ίδια στιγμή βασανιστικά ακατανόητη για τους ακροατές της, ιδιαίτερα όταν αυτή προσπαθεί να εκφράσει τον ίδιο τον πυρήνα της που δεν είναι το Δίκαιο (αυτό υποτίθεται ότι συντίθεται και παίρνει σάρκα και οστά από τη νομοθετική λειτουργία) αλλά η Δικαιοκρισία.

Η Δικαιοκρισία, κάποτε μια κοσμική διαδικασία, έχει μεταβληθεί σε έναν εξειδικευμένο λαβύρινθο όπου αναζητείται, ενίοτε θεολογικά, η Αλήθεια μέσω κωδίκων, παραγράφων, διαταγμάτων και τροπολογιών, νόμων, εγκυκλίων, γνωμοδοτήσεων και κόντρα γνωμοδοτήσεων. Και πράγματι στον λαβύρινθο αυτόν, στις στοές του οποίου βρίσκεται κάπου φυλακισμένη η Αλήθεια, υπάρχουν επιμέρους αλήθειες, αλλά τι είδους αλήθειες; Ιπως είχε πει ο Νίκολας Ντάβιλα, «ο ειδικός επιστήμονας δεν παραδέχεται ποτέ ότι η επιστήμη του βρίθει από ασήμαντες αλήθειες».

Ο Κώστας Δουζίνας με την αρετή και την τόλμη του κοσμοπολίτη διανοούμενου, παρότι θα μπορούσε να αποφύγει αυτόν τον λαβύρινθο, αντιθέτως τον προκαλεί, τον κρίνει και στο τέλος τον απομυθοποιεί. Το επίτευγμα αυτό οφείλεται στη χρήση από τον συγγραφέα των εργαλείων που χρειάζεται η ελεύθερη σκέψη ώστε να απομυθοποιεί δράκους, λαβύρινθους, τοτέμ και αυθεντίες· εργαλεία όπως είναι η διαύγεια, η σαφήνεια και ο διαλεκτικός τρόπος μετάδοσης θέσεων στον μέσο μεν, αδογμάτιστο δε, αναγνώστη. Και στα πέντε δοκίμια συζητούνται και αναλύονται ερωτήματα και απαντήσεις που απ’ όσο γνωρίζω, ελάχιστοι μέχρι σήμερα τόλμησαν να τα θέσουν και να τα απαντήσουν.

Θέλει αρετή και τόλμη να θέτεις το ερώτημα για ποιο λόγο «η βία παράγει και συντηρεί το δίκαιο» και να απαντάς ότι «η θεμελιωτική και η συντηρητική βία του δικαίου διαπλέκονται και αλληλοεπηρεάζονται, καθώς η ερμηνεία των νόμων και η διαφύλαξη της έννομης τάξης επαναλαμβάνουν την πρωταρχική βία που δημιουργεί το δίκαιο», αλλά και να συμπεριλαμβάνεις στα αίτια τη «βία της ίδιας της γλώσσας», λέγοντας ότι «πολύ συχνά οι άνθρωποι κρίνονται σε μια γλώσσα που δεν καταλαβαίνουν».

Κατορθώνει να τα βάλει ακόμα και με φετίχ της αστικής δικαιοσύνης, όπως τα λεγόμενα ανθρώπινα δικαιώματα ή το διαφημιζόμενο ως πανάκεια για κάθε μορφή αδικίας «Κράτος Δικαίου».

Θέλει αρετή και τόλμη, σ’ έναν κόσμο όπου όλοι ομνύουν στα ανθρώπινα δικαιώματα, να λες ότι αυτά «κρύβουν τις βαθιές ρίζες της κοινωνικής σύγκρουσης και κυριαρχίας, διαμορφώνοντας τους αγώνες και την αντίσταση με νομικούς όρους» και αμέσως μετά ότι «τα δικαιώματα κατασκευάζουν υποκείμενα και διαιρούν τους ανθρώπους σε πλήρεις, λιγότερο ανθρώπους και αποκλεισμένους». Θέλει αρετή και τόλμη να λες ότι «η νομοθέτηση των δικαιωμάτων δεν απάντησε στο αίτημα δικαιοσύνης» και επίσης ότι «ούτε βοήθησε στην αποτελεσματικότητά τους». Οπως επίσης, «οι δικαστικές αποφάσεις ανήκουν τόσο σε ορίζοντα νοήματος όσο και σε μια οικονομία της δύναμης».

Το γεγονός ότι ο συγγραφέας αποφεύγει να συσχετίσει και να αναλύσει τα γραφόμενά του με βάση τη φιλοσοφία του Δικαίου αποδεικνύεται σοφό και επιβοηθητικό για τον μέσο αναγνώστη επειδή ό,τι φιλοσοφικοποιεί την κοινωνία, την επιστήμη ή την τέχνη, τις απονευρώνει εξαιτίας της αδυναμίας της φιλοσοφίας να επιδρά με σαφήνεια στο επιστητό. Η φιλοσοφία, ιδιαίτερα αυτή που βασίστηκε στο πλατωνικό ιδεολόγημα, είναι ένα εσωστρεφές σύστημα που απολυτοποιεί τις αποχρώσεις, τις λειτουργίες και την εντελέχεια των ανθρωπικών συστημάτων, επιστημών και τεχνών, υπεξαιρώντας από αυτά την ψυχή και το πνεύμα.

Γι’ αυτό όσα αναφέρονται από τον συγγραφέα για τις Ικέτιδες του Αισχύλου, μια τραγωδία η οποία πλημμυρίζει από ψυχή και πνεύμα, τα νοήματα της οποίας πολύ εύστοχα αναλύει, είναι πολύ σημαντικά· πολλά δε από αυτά που είχαν τότε ενσωματωθεί θεσμικά στην πόλιν, ιδιαίτερα τα θέματα που αφορούν το άσυλο, σήμερα είναι ακόμα μη εδραιωμένες νομικά έννοιες, άλυτα προβλήματα που αντιμετωπίζονται από τη Δικαιοσύνη με κυνισμό αφού θεωρεί ότι γι’ αυτήν, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας, «ο μετακινούμενος ξένος, ο πρόσφυγας και μετανάστης, αποτελεί τη μεγαλύτερη απειλή».

Και μπορεί μεν ο Κ. Δουζίνας να έγραψε το βιβλίο του κυρίως για μη νομικούς, όμως φρονώ ότι είναι επιβεβλημένο να μελετηθεί και από όλο τον νομικό κόσμο, ιδιαίτερα από τους δικαστές, με σκοπό να αναστοχαστούν γύρω από το κύριο ζήτημα που ταλανίζει τη Δικαιοσύνη και δεν είναι άλλο από την άνευ όρων συνθηκολόγηση των λειτουργών της με ένα μηχανιστικής δομής γραφειοκρατικό τιμωρητικό σύστημα του οποίου, όπως λέει ο συγγραφέας, «ακόμα και οι πιο δημοκρατικοί δικαστές είναι δεμένοι από έναν υπέρτατο νόμο που βάζει την προστασία της ιδιοκτησίας πάνω από κάθε άλλη αξία».

* Νομικός, συγγραφέας