«Συνομιλώντας» για την ιστορία του πατέρα της με την ΑΙ

Εύη Στάμου

Η νέα ταινία της «Who was here?», που έκανε πρεμιέρα σε ένα από τα σημαντικότερα Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ, το Visions du Réel που πραγματοποιείται κάθε άνοιξη στην ελβετική πόλη Νιόν, είναι ένα πειραματικό ντοκιμαντέρ μικρού μήκους, βασισμένο σε προσωπικά αρχεία και οικογενειακές αφηγήσεις. Μέσα από έναν διάλογο με ένα πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης, η σκηνοθέτις επιχειρεί να ανασυνθέσει την παιδική και εφηβική ηλικία του πατέρα της, σε μια περίοδο που συμπίπτει με την άνοδο της Χούντας. Το έργο θέτει ερωτήματα για τη μνήμη, την ιστορική αλήθεια και τον ρόλο της τεχνολογίας στην επεξεργασία του παρελθόντος.

Με αυτή την αφορμή, μιλήσαμε με την Εύη Στάμου για τις δημιουργικές προκλήσεις της δουλειάς της αλλά και για το επίκαιρο θέμα της Τεχνητής Νοημοσύνης (Τ.Ν.).

● Με ποια αφορμή έγινε αυτή η ταινία;

Η ταινία έγινε με αφορμή τις μεταπτυχιακές σπουδές μου στο τμήμα Πολιτιστικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου και αποτελεί μέρος της διατριβής μου. Καθώς είχα ήδη μία δεκαετή πορεία στον χώρο του video art και του πειραματικού κινηματογράφου, στόχος ήταν να κάνω ένα έργο που συνδυάζει τις σύγχρονες εικαστικές προσεγγίσεις, τα νέα φιλοσοφικά ρεύματα (όπως αυτό του μετα-ουμανισμού) και τη χρήση νέων τεχνολογιών, με τις τάσεις του είδους του ντοκιμαντέρ των τελευταίων ετών. Ετσι, επέλεξα να κάνω ένα μικροϊστορικό ντοκιμαντέρ, που προβάλλει την άποψη της «ιστορίας από τα κάτω», εστιάζει δηλαδή στη χρήση προσωπικών αρχείων, στη συγκεκριμένη περίπτωση σε φωτογραφικό υλικό από την Ηπειρο των δεκαετιών '50, '60 και '70 και πρωτοπρόσωπων αφηγήσεων, ενσωματώνοντας ταυτόχρονα τη χρήση εργαλείων και προγραμμάτων τεχνητής νοημοσύνης σε όλα τα στάδια της παραγωγής.

● Γιατί επέλεξες να αφηγηθείς την ιστορία του πατέρα σου με τον συγκεκριμένο τρόπο;

Ηθελα να δημιουργήσω ένα έργο όπου εξερευνώ τον τρόπο με τον οποίο οι προσωπικές αφηγήσεις και οι μαρτυρίες ανθρώπων που δεν ανήκουν στη δημόσια σφαίρα μπορούν να φωτίσουν την ιστορική μνήμη. Να αναδείξω την εμπειρία μιας ολόκληρης γενιάς: της γενιάς που γεννήθηκε μετά τον Εμφύλιο, που μεγάλωσε μέσα στις δύσκολες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες της δεκαετίας του '50, κυρίως σε φτωχές, αγροτικές περιοχές, όπως η Ηπειρος, και που εντάχθηκε στις μεγάλες κοινωνικές μεταβολές των δεκαετιών του ’60 και του ’70, τη μαζική μετανάστευση από το χωριό στην πόλη, την αστικοποίηση, την πολιτικοποίηση, τα χρόνια της Χούντας. Παράλληλα, όμως, με ενδιέφερε πολύ να φέρω στη διαδικασία και τις νέες τεχνολογίες, ιδιαίτερα την Τεχνητή Νοημοσύνη, η οποία στην ταινία δεν αποτελεί απλώς ένα εργαλείο, αλλά παίρνει «ρόλο», αυτόν της αφηγήτριας, που θυμάται και διηγείται, σαν ένα άλλο ηλικιωμένο μέλος της οικογένειας. Το σινεμά, άλλωστε, από τη γέννησή του, ήταν πάντα στενά συνδεδεμένο με τις τεχνολογικές καινοτομίες της εκάστοτε εποχής. Ηθελα, λοιπόν, να δω σε ποιο βαθμό μπορεί η Τεχνητή Νοημοσύνη να συμμετέχει δημιουργικά στην κατασκευή ενός ντοκιμαντέρ, αλλά και να εξερευνήσω τους κινδύνους που κρύβει η εξιδανίκευση της ευκολίας που αυτή η τεχνολογία προσφέρει, τόσο στο κομμάτι του γραπτού λόγου και της εικόνας, όσο και στην καθημερινή μας ζωή.

● Ποια ήταν η διαδικασία κατασκευής μιας ταινίας που βασίζεται σε εργαλεία Τ.Ν.;

Στη συγκεκριμένη ταινία, έγινε μια πολύ μικρή επιλογή από το οικογενειακό αρχείο του πατέρα μου και τις συνεντεύξεις που έκανα μαζί του αλλά και από το υλικό που προέκυψε από τη δουλειά με την Τεχνητή Νοημοσύνη. Η προεργασία ήταν μια διαδικασία που κράτησε μήνες. Υπήρξε μια φάση «εκπαίδευσης», κατά την οποία φόρτωνα στο σύστημα τις πληροφορίες που είχα από τις συνεντεύξεις, ώστε να γίνει ένας χαρακτήρας, να βρει τη δική του «φωνή» και να είναι σε θέση να απαντά σε ερωτήσεις, για να μπορεί να αφηγηθεί την ιστορία του ή μάλλον μια εκδοχή της ιστορίας του. Ετσι, λοιπόν, του ζήτησα σιγά σιγά να αρχίσει να δίνει απαντήσεις, να χτίζει μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα. Ο τελικός μας διάλογος, όμως, δεν ήταν κάτι μικρό. Μιλάμε για εκατοντάδες σελίδες, δεκάδες ώρες συζήτησης, με πολλές ιστορίες και πολλές διαφορετικές κατευθύνσεις. Η κατεύθυνση που έπαιρνε κάθε φορά το σενάριο εξαρτιόταν από διάφορους παράγοντες: τη φωτογραφία που είχαμε μπροστά μας, την εποχή στην οποία αναφερόταν, ακόμα και τις τεχνολογικές εξελίξεις που άλλαζαν από μήνα σε μήνα. Στη πορεία του project, ο Πιέτρο Ραντίν ανέλαβε μαζί μου την επεξεργασία των φωτογραφιών και δούλεψε στο μοντάζ και το post-production της ταινίας, ενώ ο Γιάννης Αράπης έγραψε τη μουσική. Ο Κώστας Σαβουιδάκης έκανε το μιξάζ και το sound design και ο Νίκος Γιατράκος έκανε την παραγωγή του ήχου.

● Η ταινία σου έκανε πρόσφατα πρεμιέρα σε ένα από τα πιο αναγνωρισμένα Φεστιβάλ για Ντοκιμαντέρ, το Visions du Réel. Πώς ήταν η εμπειρία από το φεστιβάλ; Υπήρχαν κι άλλες ταινίες που χρησιμοποιούσαν εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης ή που είχαν παρόμοια θεματική;

Ηταν μία πολύ καλή εμπειρία. Είναι ένα φεστιβάλ που υπάρχει πολλά χρόνια, φέτος έγινε η 56η διοργάνωσή του. Οπως λέει και το όνομά του, «Οι Οψεις του Πραγματικού», είναι ένα φεστιβάλ που προβάλλει ταινίες πολύ διαφορετικές μεταξύ τους, κυρίως υβριδικές ή προσωπικές αφηγήσεις που συνθέτουν, η καθεμία με τον τρόπο της, ένα παζλ της πραγματικότητας. Προσεγγίζουν το ντοκιμαντέρ όχι τόσο ως καταγραφή μιας «αντικειμενικής αλήθειας», αλλά μέσα από μια πιο δημιουργική ή προσωπική ματιά. Από αυτή την άποψη, μπορούμε να πούμε ότι είχαν κοινή προσέγγιση με τη δική μου. Οσον αφορά την Τεχνητή Νοημοσύνη, δεν υπήρχαν πολλές ταινίες που να την ενσωματώνουν. Και στη δική μου περίπτωση, βέβαια, η Τ.Ν. χρησιμοποιήθηκε περισσότερο υποστηρικτικά (είναι ένα έργο ai-assisted και όχι ai-generated) ενώ καθ’ όλη τη διάρκειά της η ταινία κρατά μία κριτική στάση απέναντι στη χρήση αυτή.

Το πολύ ενδιαφέρον του φεστιβάλ ήταν επίσης ότι περιλάμβανε, εκτός από τις προβολές και τις συζητήσεις που τις ακολουθούσαν, καθημερινά εργαστήρια, στρογγυλά τραπέζια και ανοιχτές συζητήσεις, όπου οι δημιουργοί είχαν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με το κοινό και να συζητήσουν περαιτέρω τόσο το έργο τους όσο και γενικότερα θέματα που άπτονται του ντοκιμαντέρ. Για παράδειγμα, εγώ συμμετείχα σε μια συζήτηση πάνω στα «σενάρια της πραγματικότητας», μιλήσαμε δηλαδή για τον ρόλο του σεναρίου στο ντοκιμαντέρ: κατά πόσον υπάρχει σενάριο και πώς αυτό εξελίσσεται από τη σύλληψη της ιδέας μέχρι το μοντάζ. Αυτή η συζήτηση παραμένει επίκαιρη, καθώς μία κοινή πεποίθηση θέλει το ντοκιμαντέρ να αποτελεί -με αρνητική χροιά- μία «μη μυθοπλασία» που είναι ταγμένη στην αναζήτηση μιας κάποιας αντικειμενικής αλήθειας που ευνοεί το «θέμα» έναντι της κινηματογραφικής γλώσσας, παρά το γεγονός ότι τα τελευταία 30 τουλάχιστον χρόνια τα παραδείγματα ταινιών ντοκιμαντέρ που προβάλλουν υποκειμενικές αναπαραστάσεις της πραγματικότητας, είτε μέσα από την παρατήρηση είτε μέσα από την ημερολογιακή αφήγηση, αποτελούν μια τάση που ολοένα κερδίζει έδαφος.

● Πιστεύεις ότι η είσοδος της Τ.Ν. στην καθημερινότητα αλλά και στο κομμάτι του οπτικοακουστικού θα επιφέρει ριζικές αλλαγές;

Σχετικά με την είσοδο της Τεχνητής Νοημοσύνης στην καθημερινότητα και στην τέχνη, είναι ξεκάθαρο ότι θα αλλάξει πολλά. Δεν μπορούμε να την αποφύγουμε –το ζήτημα είναι πώς θα τη διαχειριστούμε. Σε προσωπικό επίπεδο, δεν με τρομάζει ως καλλιτεχνικό μέσο. Αντιθέτως, τη βλέπω ως ένα εργαλείο που, με σωστή χρήση και ρύθμιση, μπορεί να διευρύνει τις δυνατότητες της δημιουργίας. Αλλά ναι, σίγουρα χρειάζονται ρυθμίσεις –τόσο για τα εργασιακά όσο και για τα πνευματικά δικαιώματα. Χρειάζονται κανόνες για να προστατεύονται οι δημιουργοί, οι εργαζόμενοι, η ιδιωτικότητα. Για παράδειγμα, ο ευρωπαϊκός νόμος για την Τεχνητή Νοημοσύνη που ψηφίστηκε το 2024 είναι μια αρχή. Το θέμα είναι να υπάρχει συνεχής παρακολούθηση και προσαρμογή στις ραγδαίες εξελίξεις.

Οσο για την ταινία, η Τεχνητή Νοημοσύνη αποτελεί, ουσιαστικά, όχι το μέσο αλλά το αντικείμενο μελέτης της. Η χρήση της όχι μόνο δεν είναι κρυφή, αλλά συχνά υπογραμμίζεται, είτε μέσω της εικόνας είτε μέσω του διαλόγου, που συχνά «ξεσκεπάζει» τα λάθη και τις παρανοήσεις του προγράμματος, αφού ένας από τους στόχους της ταινίας είναι να μας κάνει να αναρωτηθούμε σχετικά με την αξιοπιστία των αφηγήσεων ιστορικών γεγονότων, μετά τη μαζική μεταφόρτωση τέτοιων πληροφοριών στον παγκόσμιο ιστό. Την ίδια στιγμή, μας καλεί εξερευνήσουμε θέματα όπως η σχέση του ντοκιμαντέρ με την πραγματικότητα στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης, η αθανασία στην εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και ο ρόλος της μηχανής ως συν-δημιουργού ενός καλλιτεχνικού έργου. Με άλλα λόγια, προσπαθεί να ανοίξει έναν προβληματισμό γύρω από τη σχέση της Τ.Ν. με την τέχνη και την καθημερινότητά μας».

● Ποια είναι τα επόμενα βήματα της ταινίας;

Στις 10 Ιουνίου, η ταινία θα προβληθεί στο +RAIN Research and Film Festival (το πρώτο διεθνές κινηματογραφικό φεστιβάλ της Ευρώπης που εστιάζει στην ενσωμάτωση της Τεχνητής Νοημοσύνης στον οπτικοακουστικό χώρο και γίνεται φέτος για τρίτη χρονιά στη Βαρκελώνη). Επειτα, η ερευνητική διαδικασία, η οποία πλαισίωσε την ταινία, θα παρουσιαστεί στο Παρίσι, στο πλαίσιο του 15ου Διεθνούς Συνεδρίου Beyond Humanism Conference, που φέτος έχει θέμα «Μεταουμανιστική Τέχνη, Δημιουργικότητα και Παιχνίδι στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης». Σε αυτό το πλαίσιο, η ταινία θα αποτελέσει ένα είδος μελέτης περίπτωσης (case study), μέσα από μια εισήγηση που συνδυάζει την καλλιτεχνική πρακτική με την ακαδημαϊκή προσέγγιση. Από τον Ιούλιο και μετά, σκοπός είναι το έργο να ταξιδέψει και σε άλλα φεστιβάλ κινηματογράφου, διεθνείς εκθέσεις και συνέδρια, προσεγγίζοντας διαφορετικά κοινά.

Πληροφορίες:
Τίτλος: Who Was Here?, Greece | 2025 | 25 min, Σκηνοθέτις: Εύη Στάμου, Γλώσσα: Αγγλικά, Σενάριο: Εύη Στάμου, Μοντάζ: Πιέτρο Ραντίν, Ηχος: Κώστας Σαβουιδάκης, Μουσική: Γιάννης Αράπης, Παραγωγή: Εύη Στάμου | Maketa Media