«Τα Ιουλιανά είναι εθνικά και διεθνικά»

Η Αστυνομία διαλύει με βία τη συγκέντρωση της ΕΦΕΕ στις 21 Ιουλίου 1965. Κατά τη διάρκεια των αιματηρών επεισοδίων σκοτώνεται ο Σωτήρης Πέτρουλας | Συλλογή Αρ.Σαρρηκώστα/Αρχείο ΕΡΤ

Τα πυκνά και γεμάτα πολιτική ένταση και συγκρούσεις γεγονότα του Ιουλίου 1965, που κατέληξαν στην ανατροπή της νόμιμα εκλεγμένης κυβέρνησης του Γεωργίου Παπανδρέου, είναι καταγεγραμμένα στην επίσημη Ιστορία κυρίως ως «Αποστασία», με την οποία περιγράφεται το ντόμινο κοινοβουλευτικών πραξικοπημάτων με την παρέμβαση του Παλατιού. Ο πιο περιεκτικός όρος «Ιουλιανά», όμως, περιλαμβάνει και την πρωτοφανή στα μεταπολεμικά χρόνια έκρηξη του τεράστιου πλήθους που επί εβδομάδες έβγαινε καθημερινά στους δρόμους και συγκρουόταν με την αστυνομία για να αποτρέψει την «Αποστασία», να υπερασπίσει τους δημοκρατικούς θεσμούς και, σε μεγάλο βαθμό, να υπενθυμίσει ότι η ηττημένη και ημιπαράνομη Αριστερά αναζητεί νέους ρόλους στο μετεμφυλιακό καθεστώς.

Εξήντα χρόνια από τα Ιουλιανά, ο Κωνσταντίνος Λαμπράκης, διδάκτορας Πολιτικής Επιστήµης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστηµίου, στο βιβλίο του «Αποτρέποντας την Αποστασία», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Τόπος (με εισαγωγή Γιάννη Μαυρή), φωτίζει τα ιδεολογικά, πολιτικά, κοινωνικά, ακόμα και δημογραφικά χαρακτηριστικά αυτού του κινήματος και την αμφίδρομη σχέση του με την Αριστερά. Στη συνέντευξη που ακολουθεί ο συγγραφέας φωτίζει πλευρές της πρωτότυπης έρευνάς του γι’ αυτό που μερικοί θεωρούν «Ελληνικό Μάη».

• Είχαμε μια συρροή στρογγυλών επετείων τα τελευταία δύο χρόνια -Πολυτεχνείο, Μεταπολίτευση, Δεκέμβρης, ήττα ναζισμού- και μιαν αντίστοιχη μικρή πλημμυρίδα εκδόσεων έρευνας και τεκμηρίωσης. Ποιο ήταν το (επιστημονικό) κίνητρο να ερευνήσετε τα Ιουλιανά;

Η αρχική ιδέα να μελετήσω τα Ιουλιανά προέκυψε το 2012, κατά τη διάρκεια του μεταπτυχιακού μου στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης & Ιστορίας Παντείου, το οποίο κατέληξε σε πρόταση διδακτορικής έρευνας το 2015 στο ίδιο τμήμα. Η τότε πολιτικο-κοινωνική συγκυρία επέδρασε καθοριστικά στο ερευνητικό ενδιαφέρον για τα Ιουλιανά του 1965: επιβολή ειδικού μνημονιακού καθεστώτος στη χώρα, δημοκρατική συρρίκνωση αλλά και πρωτοφανής κοινωνική κινητοποίηση, με αποκορύφωμα το κίνημα των πλατειών του 2011. Συνεπώς, στο τότε συγκείμενο τα Ιουλιανά ήταν ίσως το πλέον συναφές ιστορικό προηγούμενο στο οποίο μπορούσα να ανατρέξω, στρέφοντας παράλληλα το ενδιαφέρον όχι στις ηγεσίες και τις πολιτικές ελίτ, αλλά στις συλλογικές δράσεις «απλών» ανθρώπων, δίχως ισχυρούς θεσμικούς πόρους, ως δημιουργούς πολιτικής.

• Θεωρείτε τα Ιουλιανά τη μεγαλύτερη κοινωνική έκρηξη μετά το ΕΑΜ του αντικατοχικού αγώνα. Αυτή η έκρηξη σχετίζεται περισσότερο με τη δεκαετία της Αντίστασης και του Εμφυλίου, σαν αποσυμπιεσμένη αντίδραση των ηττημένων, ή με τα πρώτα σκιρτήματα της παγκόσμιας «μεγάλης έκρηξης» των αντιπολεμικών και νεανικών κινημάτων;

Τα Ιουλιανά αποτελούν μια κοινωνική έκρηξη ενάντια στην ακύρωση της προσπάθειας εκδημοκρατισμού

Τα Ιουλιανά αποτελούν καταρχήν μια κοινωνική έκρηξη ενάντια στην ακύρωση της -αρκετά περιορισμένης, είναι η αλήθεια- προσπάθειας εκδημοκρατισμού και την επιστροφή στο αυταρχικό καθεστώς ασφυκτικού πολιτικού ελέγχου, διώξεων και διακρίσεων, με τυπικά μόνο στοιχεία αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, όπως οικοδομήθηκε μετά την Απελευθέρωση και την ήττα του ΕΑΜικού κινήματος. Συνεπώς και στα Ιουλιανά επανέρχεται το αίτημα του εκδημοκρατισμού, σε μια εκδοχή που υπερβαίνει τη «φιλελευθεροποίηση των θεσμών» και εμποτίζεται με μια κοινωνική και οικονομική διάσταση, ένα σαφές δηλαδή ταξικό πρόσημο. Υπό αυτή τη σκοπιά τα Ιουλιανά είναι τόσο «εθνικά», μπορούν δηλαδή να εντοπιστούν διεκδικήσεις που απηχούν το ηττημένο ΕΑΜικό πρόγραμμα, όσο και διεθνικά και συγχρονισμένα με την εποχή τους, καθώς το ζήτημα της δημοκρατικής εδραίωσης και εμβάθυνσης ήταν κεντρικό στα κινήματα της «μακράς» δεκαετίας του ’60.

• Γιατί η Αριστερά, αν και έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στην ανάπτυξη και στήριξη αυτού του κινήματος, το αντιμετωπίζει υποβαθμισμένα, ίσως και να το υποτιμά βαθύτατα; Είναι μάλλον φτωχές οι αναφορές, τουλάχιστον στα επίσημα κείμενα των κομμάτων και οντοτήτων της Αριστεράς.

Ενα κομμάτι της εξήγησης πιθανόν να βρίσκεται στο γεγονός πως τα Ιουλιανά αποτελούν μια λαϊκή εξέγερση σε συνθήκες περιορισμένου κοινοβουλευτισμού, σε αντίθεση με άλλες ιστορικές στιγμές που ο λαός εισβάλλει στο προσκήνιο, όπως το Πολυτεχνείο, σύμφωνα με την εύστοχη παρατήρηση του Γιάννη Μαυρή. Αυτή η τάση υποτίμησης (ή και δυσφήμησης) της άμεσης εμπλοκής του λαϊκού παράγοντα στα πολιτικά πράγματα μπορεί να εντοπιστεί και σε άλλες αντίστοιχες περιπτώσεις, όπως ο Δεκέμβρης του 2008 ή οι πλατείες του 2011. Από την πλευρά της Αριστεράς εκτιμώ πως αυτό συμβαίνει ακριβώς γιατί τα Ιουλιανά κατέδειξαν τα αδιέξοδα μιας πολιτικής στρατηγικής και ανάλυσης που, παρότι συνέβαλε σημαντικά στην πολιτική ανασυγκρότηση κατά την πρώτη μετεμφυλιακή δεκαετία, κατόπιν δεν αξιοποίησε την κοινωνική δυναμική και διαθεσιμότητα, περιορίζοντάς την στον ρόλο ενός «παράγοντα πίεσης» με στόχο την επίτευξη συμβιβασμού με τις καθεστωτικές δυνάμεις για τη διευθέτηση της κρίσης. Συνεπώς, τόσο για την ΕΔΑ, όσο και για τις πολιτικές ομάδες του χώρου της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς, η προτεραιότητα στα Ιουλιανά ήταν να ερμηνευτούν με τέτοιο τρόπο ώστε να ενισχύουν την πολιτική τους ανάλυση και ελάχιστα ή και καθόλου να την αναστοχαστούν υπό το φως των ζητημάτων που έθεσε με ένταση στο προσκήνιο η «Αποστασία» και η κοινωνική έκρηξη που ακολούθησε. Και εδώ μάλλον τίθενται και ζητήματα πολιτικής κουλτούρας της Αριστεράς απέναντι στα κοινωνικά κινήματα, πράγμα που πιθανόν ερμηνεύει αυτήν την «αμηχανία» για τα Ιουλιανά.

• Στο επίκεντρο της έκρηξης ήταν η «Αποστασία», η υπεράσπιση της στοιχειώδους κοινοβουλευτικής τάξης, η οργή για τα βασιλικά πραξικοπήματα εις βάρος του Κέντρου και του Γ. Παπανδρέου. Ομως, πόσο πραγματικά «Κέντρο» υπήρχε στα Ιουλιανά των «κάτω», στο κίνημα που συγκρουόταν με την αστυνομία;

Καταρχάς, ενδεχομένως ο όρος Κέντρο να λειτουργεί παραπλανητικά σύμφωνα με την τρέχουσα πολιτική ορολογία. Η Ενωση Κέντρου τη δεκαετία του ’60, όπως και η ΕΔΑ, αποτελεί μορφή πολιτικής εκπροσώπησης του ΕΑΜογενούς κοινωνικού χώρου, το μπλοκ των υποστηρικτών του εκδημοκρατισμού. Πράγματι, μέσω του «Ανένδοτου» τη διετία 1961-1963 συγκροτήθηκε ένα πολιτικό ρεύμα και μια κοινωνική δυναμική γύρω από το πρόγραμμα της Ε.Κ. ώστε να τη φέρει στην κυβερνητική εξουσία με το εντυπωσιακό 52,72% στις εκλογές του Φλεβάρη του 1964. Επίσης, τα Ιουλιανά είχαν καθοριστική επίδραση στη ριζοσπαστικοποίηση τμήματος του κεντρώου χώρου, κυρίως της νεολαίας του που βρέθηκε στους δρόμους, και στην ιδεολογική, προγραμματική και οργανωτική αποκρυστάλλωση του ρεύματος υπό τον Ανδρέα Παπανδρέου.

• Οι περίπου δυόμισι μήνες που συγκλόνισαν κυρίως την Αθήνα είχαν και το χαρακτηριστικό μιας έντονης «εκτός γραμμής» και «εκτός πλαισίου» δράσης του πλήθους, που είχε να αντιμετωπίσει και σκληρή αστυνομική καταστολή, με αποκορύφωμα τη δολοφονία Πέτρουλα. Ηταν αυτή η «εκτροπή» του κινήματος από το θεσμικό «πρωτόκολλο» που ζητούσε η ηγεσία της ΕΔΑ συνιστώσα των διαφοροποιήσεων και διασπάσεων που ακολούθησαν;

Οι διαδηλωτές και διαδηλώτριες στις ανοιχτές συγκεντρώσεις των Ιουλιανών, ιδίως αυτές που εκτυλίσσονταν στο κέντρο της Αθήνας, είχαν σαφή δύο πράγματα: Πρώτο, πως για να μπλοκαριστεί η «Αποστασία» χρειαζόταν να ασκηθεί δραστική κοινωνική πίεση στα κέντρα λήψης των αποφάσεων: στα γραφεία των κεντρώων εφημερίδων, της Λέσχης Φιλελευθέρων που συνεδρίαζε η κοινοβουλευτική ομάδα της Ε.Κ. και βέβαια έξω από τη Βουλή κατά τις συνεδριάσεις για την παροχή ψήφου εμπιστοσύνης. Η αστυνομική καταστολή εστίαζε ακριβώς στην απώθηση των διαδηλώσεων από τα επίκαιρα σημεία ενδιαφέροντος και την επιβολή μιας απαγορευμένης ζώνης, είτε μέσω της άμεσης βίας (που προκάλεσε και τον θάνατο του Σωτήρη Πέτρουλα) είτε μέσω συλλήψεων. Από αυτό εκπορευόταν η δεύτερη διαπίστωση των διαδηλωτ(ρι)ών: η ανάγκη αυτοπροστασίας από τις αστυνομικές επιθέσεις, που οδήγησε στην υιοθέτηση πρακτικών όπως το στήσιμο οδοφραγμάτων. Το γεγονός πως η ηγεσία της ΕΔΑ κατήγγειλε αυτές τις πρακτικές ως «προβοκάτσιες» και επέβαλε, μπροστά στον κίνδυνο κλιμάκωσης της σύγκρουσης, μια συγκεκριμένη ρουτίνα στις διαδηλώσεις με σκοπό να αποτρέψει την πορεία προς τη Βουλή, πιθανότατα επισήμανε τα αδιέξοδα της πολιτικής γραμμής της «μη ρήξης» σε ένα σημαντικό τμήμα των διαδηλωτών-τριών.

• Στο βιβλίο σας έχετε περιλάβει μερικά εντυπωσιακά ποσοτικά δεδομένα για τις διαδηλώσεις, τις επιχειρήσεις καταστολής, τα χαρακτηριστικά των διαδηλωτών, των τραυματιών, των συλληφθέντων. Είναι εντυπωσιακό ότι σχεδόν το 75% είναι νέοι μέχρι 29 ετών. Ηταν λοιπόν τα Ιουλιανά ένα κυρίως νεανικό κίνημα;

Από τη χαρτογράφηση των συγκεντρώσεων διαμαρτυρίας προκύπτει πως τα Ιουλιανά ήταν μια πανεθνική, εκτεταμένη κοινωνική έκρηξη, με αξιοσημείωτη γεωγραφική διασπορά και δυναμική επέκτασης και έξω από τα αστικά κέντρα. Ωστόσο, το κοινωνικό προφίλ των ανθρώπων που αποτέλεσαν την πρωτοπορία της κινητοποίησης και σήκωσαν το βάρος των πλέον σημαντικών δράσεων ήταν, κατά βάση, νεανικό και εργατικό· ακόμα ένα σημαντικό στοιχείο για το ποιους εξέφραζε περισσότερο το αίτημα του εκδημοκρατισμού στη μετεμφυλιακή Ελλάδα.